8th Science (lesson 1-10)(English/Marathi)

Lesson 1: Living World and Classification of Microbes

English Notes:

Biological Classification: The process of dividing living organisms into groups and subgroups based on their similarities and differences.
Need for Classification: To study the vast number of living organisms (around 87 million species according to 2011 census) found on Earth.
Whittaker's Five Kingdom System (1969): Robert Harding Whittaker, an American Ecologist, divided living organisms into 5 groups.

Criteria for Classification:

1. Complexity of cell structure: Prokaryotic and Eukaryotic.

2. Complexity of organisms: Unicellular or Multicellular.

3. Mode of nutrition: Plants (Autotrophic-Photosynthetic), Fungi (Saprophytic-Absorption from dead organisms), Animals (Heterotrophic and ingestive).

4. Life style: Plants (Producers), Animals (Consumers), Fungi (Decomposers).

5. Phylogenetic relationship: Prokaryotic to Eukaryotic, unicellular to multicellular.

The Five Kingdoms:

1. Monera

2. Protista

3. Fungi

4. Plantae

5. Animalia

Kingdom 1: Monera

Characteristics: All organisms are unicellular, may be autotrophic or heterotrophic, and are prokaryotic cells without a distinct nucleus or cell organelles.
Examples: All types of bacteria and blue-green algae.

Kingdom 3: Fungi

Characteristics: Heterotrophic, saprophytic (absorb food from dead organisms), cell wall present but organisms can't perform photosynthesis. Some species are visible to the naked eye. Reproduction is sexual and asexual (fission, budding).
Cell wall: Made up of 'chitin'.
Examples: Yeast, Candida, Mushroom.

Microorganisms Classification: Microbes are broadly classified into Bacteria, Protozoa, Fungi, Algae, and Viruses.

1. Bacteria:

Size: 1 µm to 10 µm.
Characteristics: Unicellular, independent/parasitic organisms (sometimes form colonies), prokaryotic cell with a cell wall but lacking a distinct nucleus or cell organelles. Reproduce by simple binary fission. Can double their number in 20 minutes under favorable conditions.
Examples: Lactobacilli (rod-like microbes in curd/buttermilk).

2. Protozoa:

Size: Approximately 200 µm.
Characteristics: Unicellular eukaryotic organisms, found in water, soil, or as parasites. They are heterotrophic.
Locomotion: By pseudopodia (Amoeba), cilia (Paramoecium), or flagella (Euglena).
Examples: Amoeba, Paramoecium (heterotrophs), Euglena (autotrophic), Entamoeba histolytica (causes amoebic dysentery), Plasmodium vivax (causes malaria).

4. Algae:

Size: Approximately 10 µm to 100 µm.
Characteristics: Aquatic, eukaryotic, unicellular (e.g., Chlorella, Chlamydomonas), autotrophic (photosynthesis using chloroplasts).

5. Viruses:

Size: Approximately 10 nm to 100 nm.
Characteristics: Ultramicroscopic (10 to 100 times smaller than bacteria), considered on the border of living and non-living. They exist in a particle form (DNA or RNA enclosed in protein) and need a living cell to survive and reproduce. They reproduce only in living host cells and produce their own proteins.
Diseases Caused: Polio virus, Influenza virus, HIV-AIDS virus (humans); Picorna virus (cattle); Tomato Wilt virus, Tobacco Mosaic virus (plants); Bacteriophage (viruses that attack bacteria).

Institutional Work: National Institute of Virology, Pune, founded in 1952, is involved in research on viruses.

Marathi Notes:

जैवविक वर्गीकरण (Biological Classification): सजीवांतील साम्य व फरक लक्षात घेऊन त्यांचे गट व उपगट बनवण्याच्या प्रक्रियेला जैविक वर्गीकरण म्हणतात.
वर्गीकरणाची आवश्यकता: पृथ्वीवरील सजीवांच्या प्रचंड संख्येचा (2011 च्या जनगणनेनुसार सुमारे 87 दशलक्ष जाती) अभ्यास करण्यासाठी त्यांची गटंात विभागणी करणे आवश्यक होते.
व्हटाकरचे पंचसृष्टी वर्गीकरण (1969): रॉबर्ट व्हटाकर या अमेरिकन परिस्थितीतज्ञाने 1969 मध्ये सजीवांचे 5 गटांत विभाजन केले.

वर्गीकरणासाठी निकष:

1. पेशीची जटिलता: आदिकेंद्रकी व दृश्यकेंद्रकी.

2. सजीवांचा प्रकार/जटिलता: एकपेशीय किंवा बहुपेशीय.

3. पोषणाचा प्रकार: वनस्पती (स्वयंपोषी-प्रकाश संश्लेषण), कवके (परपोषी-मृतावशेषातून अन्नशोषण), प्राणी (परपोषी-भक्षण).

4. जीवन पद्धती: उत्पादक (वनस्पती), भक्षक (प्राणी), विघटक (कवके).

5. वंशानुवंशिक संबंध: आदिकेंद्रकी ते दृश्यकेंद्रकी, एकपेशीय ते बहुपेशीय.

पाच सृष्टी:

1. मोनेरा

2. प्रोटिस्टा

3. कवके

4. वनस्पती

5. प्राणी

सृष्टी 1: मोनेरा

लक्षणे: हे सर्व सजीव एकपेशीय असतात. स्वयंपोषी किंवा परपोषी असतात. हे आदिकेंद्रकी असून पटलकेंद्रक किंवा पेशीअंगके अनुपस्थित असतात.
उदाहरणे: सर्व प्रकारचे जीवाणू व नीलहरित शैवाल.

सृष्टी 3: कवके (Fungi)

लक्षणे: परपोषी, असंशलेषी व दृश्यकेंद्रकी सजीव. बहुसंख्य कवके मृतोपजीवी आहेत.
पेशीभित्तिका: 'काटीन' या जटिल शर्करेपासून बनलेली असते.
उदाहरणे: यीस्ट, कॅनडिडा, आळंबी (मशरूम).

सूक्ष्मजीवांचे वर्गीकरण: पृथ्वीवरील एकूण सजीवांमध्ये सूक्ष्मजीव सर्वाधिक संख्येने आहेत. त्यांची जीवाणू, आदिजीव, कवके, शैवाल आणि विषाणू अशा गटांत विभागणी केली आहे.

1. जीवाणू (Bacteria):

आकार: सुमारे 1 µm ते 10 µm.
लक्षणे: एकपेशीय, स्वतंत्र/परजीवी (कधीकधी वसाहती बनवतात), पेशीभित्तिका असलेले आदिकेंद्रकी पेशी असून स्पष्ट केंद्रक किंवा पेशीअंगके अनुपस्थित असतात. साध्या द्विखंडन पद्धतीने प्रजनन करतात. अनुकूल परिस्थितीत 20 मिनिटांत संख्या दुप्पट करू शकतात.
उदाहरणे: लॅक्टोबॅसिलाय (दही/ताकातील काडीसारखे सूक्ष्मजीव).

2. आदिजीव (Protozoa):

आकार: सुमारे 200 µm.
लक्षणे: दृश्यकेंद्रकी, एकपेशीय सजीव. पाणी, माती किंवा परजीवी म्हणून आढळतात. परपोषी असतात.
हालचाल: छद्मपादांच्या (अमीबा), रोमकच्या (पॅरामोशियम), किंवा कशाभिकांच्या (युग्लीना) साहाय्याने.
उदाहरणे: अमीबा, पॅरामोशियम (परपोषी), युग्लीना (स्वयंपोषी), एनटामीबा हिस्टोलिटीका (आमांशाला कारणीभूत), प्लाझमोडियम व्हायवॅक्स (मलेरियाला कारणीभूत).

4. शैवाले (Algae):

आकार: सुमारे 10 µm ते 100 µm.
लक्षणे: पाण्यात वाढतात, दृश्यकेंद्रकी, एकपेशीय (उदा. क्लोरेला, क्लॅमिडोमोनास), स्वयंपोषी (हरितलवकांच्या साहाय्याने प्रकाशसंश्लेषण करतात).

5. विषाणू (Virus):

आकार: सुमारे 10 nm ते 100 nm.
लक्षणे: अतिसूक्ष्म (जीवाणूंच्या 10 ते 100 पटीने लहान), सजीव-निर्जीवांच्या सीमारेषेत मानले जातात. DNA किंवा RNA हे जनुकीय पदार्थ प्रथिन आवरणात वेढलेले असतात. ते फक्त सजीव पेशींमध्येच जीवन जगू शकतात व स्वप्रथिने तयार करतात.
रोगास कारणीभूत: पोलिओ विषाणू, इन्फ्लुएंझा विषाणू, HIV-एड्स विषाणू (मानव); पिकोर्ना विषाणू (गुरे); टोमॅटो विल्ट विषाणू, तंबाखू मोझाईक विषाणू (वनस्पती); बॅक्टेरियोफाज (जीवाणूंवर हल्ला करणारे विषाणू).

कार्यान्वित संस्था: राष्ट्रीय विषाणू संस्था, पुणे (National Institute of Virology, Pune) ही विषाणू संदर्भातील संशोधनाचे कार्य करते. याची स्थापना 1952 साली झाली.

Lesson 2: Health and Diseases

English Notes:

Health: A state of complete physical, mental, and social well-being, not merely the absence of any disease.
Disease: A condition of disturbances in physiological or psychological processes of the body, with its own specific symptoms.
Types of Diseases:

According to duration: Chronic disease, Acute disease.
According to reasons: Hereditary diseases (e.g., Down's syndrome), Acquired diseases (Infectious diseases, Non-infectious diseases).

Infectious Diseases (Communicable Diseases): Diseases spread through contaminated air, water, food, or vectors (insects and other animals).

Tuberculosis:

Pathogen: Mycobacterium tuberculae (bacterium).
Mode of Infection: Spitting by patient, through air, prolonged contact, sharing materials.
Symptoms: Chronic cough, bloody spitting, emaciation, difficult breathing.
Prevention/Treatment: BCG vaccine, patient isolation, regular medication (DOT).

Hepatitis (Jaundice):

Pathogen: Hepatitis virus (A, B, C, D, E).
Mode of Infection: Contaminated water, sharing needles, blood transfusion.
Symptoms: Anorexia, yellow urine, general weakness, nausea, vomiting, grey stool.
Prevention/Treatment: Drinking boiled water, proper hand cleaning.

Dysentery:

Pathogen: Bacteria, virus, Shigella, bacilli, Entamoeba histolytica.
Mode of Infection: Contaminated food and water.
Symptoms: Watery stool, pains in abdomen.
Prevention/Treatment: Drinking boiled water, proper food storage, ORS consumption.

Cholera:

Pathogen: Vibrio cholerae (bacterium).
Mode of Infection: Contaminated food and water.
Symptoms: Vomiting, severe diarrhea, cramps in legs.
Prevention/Treatment: Hygienic practices, avoiding open place food, drinking boiled water, vaccination.

Typhoid:

Pathogen: Salmonella typhi (bacterium).
Mode of Infection: Contaminated food and water.
Symptoms: Anorexia, headache, rash on abdomen, dysentery, fever up to 104°F.
Prevention/Treatment: Drinking clean water, vaccination, proper sewage disposal.

Dengue:

Spread by: Aedes aegypti mosquito.
Cause: DEN-1 - 4 virus (flavivirus type).
Symptoms: Acute fever, headache, vomiting, pains in eye socket, decrease in platelet count (may lead to internal hemorrhage).

Swine Flu:

Reasons of infection: Through pigs and humans, viruses spread through secretions of nose, throat, and saliva.
Symptoms: Difficulty in breathing, sore throat, body pains.

Rabies:

Cause: Viral disease, through bite of infected animals (dog, rabbit, monkey, cat).
Symptoms: Hydrophobia (extreme fear for water), symptoms appear within 90-175 days.
Prevention/Treatment: Timely vaccination.

Non-Infectious Diseases: Diseases which do not occur through infections and body contacts. They arise in the human body itself due to certain reasons.

1. Cancer:

Definition: Uncontrolled and abnormal cell growth, forming a malignant tumor.
Reasons: Tobacco, gutkha, smoking, alcoholism, lack of fiber, excessive junk food, heredity.
Symptoms: Chronic cough, hoarse voice, difficulty swallowing, incurable scar/inflammation, lumps in breast, unexplained weight-loss.
Prevention/Treatment: Controlled diet, physical exercise, avoiding addictions.

2. Diabetes:

Definition: Disorder where insulin (produced by pancreas) is secreted in low quantity, leading to uncontrolled blood sugar (glucose) levels.
Symptoms: Frequent urination at night, increased obesity or weight loss.
Reasons: Heredity, obesity, lack of physical exercise, mental stress.
Statistics: India has the largest number of diabetes patients (approx. 7 crore) in the world.

3. Heart Diseases:

Definition: Decreased efficiency of the heart due to reduced blood, oxygen, and nutrient supply to heart muscles, leading to increased stress and potential heart attack.
Symptoms: Severe chest pains, pains in shoulder/neck/arms, cramps in hand, uneasiness, tremors.
Reasons: Smoking, alcoholism, diabetes, hypertension, obesity, lack of physical exercise, heredity, mental stress, anger, anxiety.
First Aid (C.O.L.S.): Call 108, check consciousness, perform compression-only life support (30 compressions/minute, 100-120 strokes/minute in center of thorax).
Treatments: Angioplasty, heart transplant, stent installation, pacemaker installation, open heart surgery, by-pass surgery.

Misuse of Medicines: Overdose of medicines without prescription can damage nervous system, excretory system, liver (painkillers) or cause nausea, stomach ache, dysentery (antibiotics).
Health Awareness Days: 7th April (World Health Day), 14th June (World Blood Donation Day), 29th September (World Heart Day), 14th November (World Diabetes Day).
Generic Medicines: Pradhan Mantri Jan Aushadhi Yojana (2015) provides best quality medicines at affordable prices.
Blood Donation: One unit of blood can fulfill the need of three persons (RBCs, WBCs, platelets). Donating four times a year can save twelve lives.

Marathi Notes:

आरोग्य (Health): रोगाचा नुसता अभाव म्हणजे आरोग्य नव्हे, तर शारीरिक, मानसिक आणि सामाजिकरीत्या पूर्णतः सुदृढ असण्याची स्थिती म्हणजे आरोग्य.
रोग (Disease): शरीरातील शारीरिक किंवा मानसिक प्रक्रियांमध्ये अडथळा निर्माण करणारी स्थिती, ज्याची स्वतःची विशिष्ट लक्षणे असतात.
रोगांचे प्रकार:

कालावधीनुसार: दीर्घकालीन रोग, तीव्र रोग.
कारणांनुसार: आनुवंशिक रोग (उदा. डाऊन सिंड्रोम), उपार्जित रोग (संसर्गजन्य रोग, असंसर्गजन्य रोग).

संसर्गजन्य रोग (Infectious Diseases): दूषित हवा, पाणी, अन्न किंवा वाहक (कीटक व प्राणी) यांद्वारे पसरणारे रोग.

क्षय (Tuberculosis):

कारक: मायकोबॅक्टेरियम ट्युबरक्युली (जीवाणू).
संसर्गाचे माध्यम: रुग्णाच्या थुंकीतून, हवेमार्फत प्रसार, रुग्णाच्या सान्निध्यात दीर्घकाळ असणे, रुग्णाच्या वस्तू वापरणे.
लक्षणे: दीर्घ मुदतीचा खोकला, थुंकीतून रक्त पडणे, वजन कमी होणे, श्वासोच्छ्वास प्रक्रियेत त्रास.
उपाय व उपचार: बी.सी.जी. लस, रुग्णास इतरांपासून वेगळे ठेवणे, नियमित औषधोपचार (DOT).

कावीळ (Hepatitis):

कारक: हेपॅटायटीस विषाणू (A, B, C, D, E).
संसर्गाचे माध्यम: दूषित पाणी, रुग्णासाठी वापरलेल्या सुया, रक्तपराधन.
लक्षणे: भूक मंदावणे, गडद पिवळी लघवी, थकवा, मळमळ, उलटी, राखाडी विष्ठा.
उपाय व उपचार: पाणी उकळून व गाळून प्यावे, स्वच्छतेची काळजी घेणे.

अतिसार (Diarrhoea):

कारक: जीवाणू, विषाणू, शिगेला बॅसिलस, एनटामीबा हिस्टोलिटीका.
संसर्गाचे माध्यम: दूषित अन्न व पाणी.
लक्षणे: पोटदुखी, पाण्यासारखे पातळ जुलाब.
उपाय व उपचार: अन्न झाकून ठेवावे, पाणी उकळून व गाळून प्यावे, जलसंजीवनी (ORS) घेणे.

पटकी (Cholera):

कारक: व्हिब्रिओ कॉलेरी (जीवाणू).
संसर्गाचे माध्यम: दूषित अन्न व पाणी.
लक्षणे: उलटी व तीव्र जुलाब, पोट दुखणे, पायांत पेटके येणे.
उपाय व उपचार: स्वच्छता राखणे, उघड्यावरील अन्नपदार्थ टाळणे, पाणी उकळून पिणे, कॉलरा प्रतिबंधक लस.

विषमज्वर (Typhoid):

कारक: साल्मोनेला टायफी (जीवाणू).
संसर्गाचे माध्यम: दूषित अन्न व पाणी.
लक्षणे: भूक मंदावणे, डोकेदुखी, मळमळ, पोटावर पुरळ, अतिसार, 104°F पर्यंत ताप.
उपाय व उपचार: स्वच्छ पाणी, लसीकरण, सांडपाण्याची योग्य विल्हेवाट.

डेंग्यू (Dengue):

प्रसार: एडीस इजिप्ती (Aedes aegypti) डासामार्फत.
कारक: फ्लावी व्हायरस प्रकारातील डेन-1-4 विषाणू.
लक्षणे: तीव्र ताप, तीव्र डोकेदुखी, उलटी, डोळ्यांच्या खोबणीत दुखणे, रक्तातील प्लेटलेट्सचे प्रमाण कमी होणे (शरीरांतर्गत रक्तस्राव होऊ शकतो).

स्वाइन फ्लू (Swine Flu):

संसर्गाची कारणे: डुक्कर या प्राण्याद्वारे तसेच माणसाद्वारे संसर्ग होतो. विषाणूंचा प्रसार रुग्णाच्या नाकातील व घशातील स्त्राव व थुंकीतून होतो.
लक्षणे: धाप लागणे किंवा श्वसनाला अडथळा, घसा खवखवणे, शरीर दुखणे.

रेबीज (Rabies):

कारक: विषाणूजन्य रोग, संक्रमित कुत्रा, ससा, माकड, मांजर इत्यादींच्या चाव्यामुळे.
लक्षणे: हायड्रोफोबिया (पाण्याची भीती), लक्षणे 90 ते 175 दिवसांत दिसू लागतात.
उपाय: वेळेवर लसीकरण.

असंसर्गजन्य रोग (Non-infectious Diseases): जे रोग संसर्ग आणि शारीरिक संपर्कामुळे होत नाहीत. ते मानवी शरीरात विशिष्ट कारणांमुळे उद्भवतात.

1. कर्करोग (Cancer):

व्याख्या: अनियंत्रित व असामान्य पेशीवाढ, ज्यामुळे गाठ (ट्यूमर) तयार होते.
कारणे: तंबाखू, गुटखा, धूम्रपान, मद्यपान, आहारात तंतुमय पदार्थांचा अभाव, जंक फूडचे जास्त सेवन, आनुवंशिकता.
लक्षणे: दीर्घकालीन खोकला, घोगरा आवाज, गिळण्यास त्रास, बरा न होणारा व्रण किंवा सूज, स्तनात गाठी, अकारण वजन घटणे.
उपाय: नियंत्रित आहार, शारीरिक व्यायाम, व्यसनांपासून दूर राहणे.

2. मधुमेह (Diabetes):

व्याख्या: स्वादुपिंडातून निर्माण होणारे इन्सुलिन हे संप्रेरक रक्तातील ग्लुकोज (शर्करा) च्या प्रमाणावर नियंत्रण ठेवते. इन्सुलिनचे प्रमाण कमी झाल्यास शर्करेचे प्रमाण नियंत्रित होत नाही, या विकाराला मधुमेह म्हणतात.
लक्षणे: रात्री वारंवार मूत्रविसर्जन, वजन वाढणे किंवा कमी होणे.
कारणे: आनुवंशिकता, अतिलठ्ठपणा, व्यायामाचा अभाव, मानसिक ताण.
आकडेवारी: सध्या देशात सुमारे 7 कोटी मधुमेहाचे रुग्ण आहेत; जगात भारतात सर्वाधिक रुग्ण आढळतात.

3. हृदयरोग (Heart Diseases):

व्याख्या: हृदयाच्या स्नायूंना रक्ताचा पुरवठा अपुरा पडल्याने ऑक्सिजन व पोषक द्रव्यांचा पुरवठा कमी होतो, ज्यामुळे हृदयाची कार्यक्षमता घटते व ताण आल्याने हृदयविकाराचा झटका येऊ शकतो.
लक्षणे: छातीत असह्य वेदना, खांदे/मान/हात दुखणे, हात आखडणे, घाम येणे, अस्वस्थता.
कारणे: धूम्रपान, मद्यपान, मधुमेह, उच्च रक्तदाब, लठ्ठपणा, व्यायामाचा अभाव, आनुवंशिकता, मानसिक ताण, राग, चिंता.
प्राथमिक उपचार (C.O.L.S.): 108 वर फोन, रुग्णाची शुद्धता तपासणे, छातीच्या बरोबर मध्यभागी 100-120 दाब प्रति मिनिटाला किमान 30 वेळा देणे.
उपचार पद्धती: अँजिओप्लास्टी, हृदय प्रत्यारोपण, स्टेंट बसवणे, पेस मेकर बसवणे, ओपन हार्ट सर्जरी, बायपास सर्जरी.

औषधांचा गैरवापर: डॉक्टरांच्या प्रिस्क्रिप्शनशिवाय औषधे घेतल्यास (उदा. पेनकिलर्सचा अतिवापर) चेतासंस्था, उत्सर्जन संस्था, यकृत यांना नुकसान होऊ शकते. अँटीबायोटिक्सच्या अतिवापरामुळे मळमळ, पोटदुखी, जुलाब इत्यादी होऊ शकतात.
आरोग्य जागृती दिवस: 7 एप्रिल (जागतिक आरोग्य दिन), 14 जून (जागतिक रक्तदान दिन), 29 सप्टेंबर (जागतिक हृदय दिन), 14 नोव्हेंबर (जागतिक मधुमेह दिन).
जेनरिक औषधे: पंतप्रधान जन औषधी योजना (2015) अंतर्गत नागरिकांना परवडणाऱ्या दरात उत्तम दर्जाची औषधे उपलब्ध करून दिली जातात.
रक्तदान: एक युनिट रक्त तीन व्यक्तींची गरज पूर्ण करू शकते (RBCs, WBCs, प्लेटलेट्स). वर्षातून चार वेळा रक्तदान करून 12 जणांचे जीव वाचवता येतात.

Lesson 3: Force and Pressure

Force: A vector quantity expressed in magnitude and direction. It can put a stationary object into motion, change its speed and direction, stop an object in motion, or change its shape.
Types of Forces:

Contact Force: Applied through direct contact (e.g., kicking a football, pushing a car).
Non-Contact Force: Applied without direct contact (e.g., gravitational force, magnetic force, electrostatic force).

Inertia: The tendency of an object to remain in its existing state (stationary or in motion) in the absence of an external force.
Balanced and Unbalanced Forces:

Net Force: If more than one force acts on a body, the effect is due to the net force.
Same Direction: Forces add up.
Opposite Direction: Forces subtract.

Pressure: The force exerted perpendicularly on a unit area.

Formula: Pressure = Force / Area on which the force is applied.
SI Unit: N/m² or Pascal (Pa).
Factors affecting pressure: Pressure decreases as area increases for the same force, and increases as area decreases. (e.g., sharp knife cuts easily, blunt knife does not).

Pressure of Liquid:

Liquid pressure acts on the sides of the container.
At any one level, the liquid pressure is the same.
The pressure increases as the depth of the liquid increases.

Buoyant Force (Upthrust Force): The upward force exerted by a fluid (liquid or gas) on an object partially or fully immersed in it.

Factors affecting Buoyant Force:

1. Volume of the object: More volume of the dipping object results in more buoyant force.

2. Density of liquid: More dense the liquid, more is the force of buoyancy.

Archimedes' Principle: When an object is partially or fully immersed in a fluid, a force of buoyancy acts on it in the upward direction. This force is equal to the weight of the fluid displaced by the object.
Density:

Formula: Density = Mass / Volume.
SI Unit: kg/m³.
Useful in deciding the purity of a substance.

Relative Density (Specific Gravity):

Formula: Relative density = Density of substance / Density of water.
Unit: No unit, as it is a ratio of two equal physical quantities.

Marathi Notes:

बल (Force): बल ही सदिश राशी आहे, जी परिमाण व दिशेने व्यक्त होते. बल स्थिर वस्तूला गती देऊ शकते, तिची गती व दिशा बदलू शकते, गतिमान वस्तूला थांबवू शकते किंवा तिचा आकार बदलू शकते.
बलाचे प्रकार:

संपर्क बल (Contact Force): वस्तूंमध्ये प्रत्यक्ष संपर्क आल्यास प्रयुक्त होणारे बल (उदा. फुटबॉलला लाथ मारणे, गाडी ढकलणे).
असंपर्क बल (Non-Contact Force): वस्तूंमध्ये प्रत्यक्ष संपर्क नसतानाही प्रयुक्त होणारे बल (उदा. गुरुत्वाकर्षण बल, चुंबकीय बल, स्थिर विद्युत बल).

जडत्व (Inertia): वस्तू ज्या स्थितीत आहे त्याच स्थितीत राहण्याची तिची प्रवृत्ती, बाह्य बल प्रयुक्त नसताना (उदा. स्थिर वस्तू स्थिर राहते, गतिमान वस्तू गतिमान राहते).
संतुलित व असंतुलित बल (Balanced and Unbalanced Force):

निव्वळ बल (Net Force): एखाद्या वस्तूवर एकापेक्षा जास्त बल कार्य करत असल्यास, वस्तूवर होणारा परिणाम निवळ बलमुळे होतो.
एकाच दिशेने बल: बलांची बेरीज होते.
विरुद्ध दिशेने बल: बलांची वजाबाकी होते.

दाब (Pressure): एका एकक क्षेत्रफळावर लंब दिशेने प्रयुक्त केलेले बल.

सूत्र: दाब = बल / ज्यावर बल प्रयुक्त केले आहे ते क्षेत्रफळ.
SI एकक: N/m² किंवा पास्कल (Pa).
दाबावर परिणाम करणारे घटक: क्षेत्रफळ वाढल्यास दाब कमी होतो आणि क्षेत्रफळ कमी झाल्यास दाब वाढतो (उदा. धारदार चाकूने फळे सहज कापता येतात).

द्रवाचा दाब (Pressure of Liquid):

पाण्याचा दाब बाटलीच्या बाजूवरही पडतो.
एकाच पातळीत द्रवाचा दाब एकच असतो.
द्रवाच्या खोलीप्रमाणे दाब वाढत जातो.

पलावक बल (Buoyant Force / Upthrust Force): द्रवात किंवा वायूत असलेल्या वस्तूवर वरच्या दिशेने प्रयुक्त होणाऱ्या बलाला पलावक बल म्हणतात.

पलावक बलावर परिणाम करणारे घटक:

1. वस्तूचे घनफळ: बुडणाऱ्या वस्तूचे घनफळ जास्त असल्यास पलावक बल जास्त असते.

2. द्रवाची घनता: द्रवाची घनता जास्त असल्यास पलावक बल जास्त असते.

आर्किमिडीजचे तत्त्व (Archimedes' Principle): एखादी वस्तू द्रवात अंशतः किंवा पूर्णतः बुडवल्यास तिच्यावर वरच्या दिशेने एक पलावक बल प्रयुक्त होते. हे बल तिने विस्थापित केलेल्या द्रवाच्या वजनाइतके असते.
घनता (Density):

सूत्र: घनता = वस्तुमान / आकारमान.
SI एकक: kg/m³.
पदार्थाची शुद्धता ठरवण्यासाठी उपयुक्त.

सापेक्ष घनता (Relative Density/Specific Gravity):

सूत्र: सापेक्ष घनता = पदार्थाची घनता / पाण्याची घनता.
एकक: एकक नाही, कारण ते दोन समान भौतिक राशींचे गुणोत्तर आहे.

Lesson 4: Current Electricity and Magnetism

English Notes:

Atoms and Charges: An atom has an equal number of positively charged protons and negatively charged electrons, making it electrically neutral.
Current Electricity: The flow of electrons in an electrical conductor. It is the result of applying a force to put stationary electrons into motion.
Electrostatic Potential: The electric level that determines the direction of flow of electric charges. Positive charge tends to flow from a point of higher electric level to a point of lower electric level.
Potential Difference: The difference between the electrostatic potential of two points.

Unit: Volt (V).

Electric Cell: A device that continuously produces a flow of electric charge (current) and maintains a potential difference between its two terminals.
Types of Electric Cells:

1. Dry Cell:

Construction: Zinc (Zn) metal layer (negative terminal), graphite rod (positive terminal), electrolyte (wet pulp of Zinc75, 362].
Construction: Lead electrode (negative charge) and lead dioxide electrode (positive charge) dipped in dilute sulfuric acid (electrolyte).
Potential Difference: Nearly 2V.
Uses: Cars, trucks, motorcycles, UPS (due to capacity to deliver large current).

3. Ni-Cd Cell (Nickel-Cadmium Cell): Rechargeable, delivers 1.2V potential difference, used in various gadgets.
4. Lithium-ion Cells: Used in modern equipment like smartphones, laptops. Rechargeable, store more electrical energy than Ni-Cd cells.

Electric Circuit: A connection of electrical components (e.g., cell holder, electric bulb, plug key, connecting wires) through which electric current flows. Current flows from the negative terminal of the cell to the positive terminal (conventional current in the opposite direction).
Connecting Cells (Battery): More than one electric cell connected together, usually in series (positive terminal of one to negative of the next), to obtain a higher potential difference and thus higher current.
Magnetic Effect of Electric Current: When an electric current flow in a wire, a magnetic field is produced around that wire. This observation was first made by Hans Christian Oersted.
Electromagnet: A system of a coil wound tightly on an iron screw, where magnetism is produced in the coil and screw when electric current flows. This magnetism vanishes when the current is stopped.

Uses: Strong magnetic fields for scientific research.

Marathi Notes:

अणू आणि प्रभार: अणूमध्ये धनप्रभारित प्रोटॉन आणि ऋणप्रभारित इलेक्ट्रॉन यांची संख्या समान असल्यामुळे अणू विद्युतदृष्ट्या उदासीन असतो.
धारा विद्युत (Current Electricity): विद्युत वाहकातून इलेक्ट्रॉनचा प्रवाह. स्थिर वस्तूला गती देण्यासाठी बल लावल्यास इलेक्ट्रॉन गतिमान होऊन विद्युत प्रवाह निर्माण होतो.
स्थिर विद्युत विभव (Electrostatic Potential): विद्युत प्रभाराच्या प्रवाहाची दिशा ठरवणारी विद्युत पातळी. धनप्रभाराची प्रवृत्ती जास्त विद्युत पातळीच्या बिंदूकडून कमी विद्युत पातळीच्या बिंदूकडे वाहण्याची असते.
विभवांतर (Potential Difference): दोन बिंदूंमधील स्थिर विद्युत विभवातील फरक.

एकक: व्होल्ट (Volt).

विद्युत घट (Electric Cell): विद्युत परिपथामध्ये सतत विद्युतप्रभाराचा प्रवाह निर्माण करण्यासाठी आणि त्याच्या दोन्ही टोकांमधील विभवांतर कायम राखण्यासाठी वापरले जाणारे साधन.
विद्युत घटाचे प्रकार:

1. कोरडा विद्युत घट (Dry Cell):

रचना: जस्त (Zn) धातूचे आवरण (ऋण टोक), ग्राफाइट कांडी (धन टोक), विद्युत अपघटनी (झिंक क्लोराईड (ZnCl₂) आणि अमोनियम क्लोराईड (NH₄Cl) यांचा ओला लगदा), मँगनीज डायऑक्साइडची (MnO₂) पेस्ट.
कार्य: रासायनिक पदार्थांच्या रासायनिक अभिक्रियेने दोन्ही टोकांवर विद्युतप्रभार तयार होतो व परिपथातून विद्युतप्रवाह वाहतो.
वैशिष्ट्ये: ओल्या लगद्यामुळे रासायनिक अभिक्रिया मंद चालते, त्यामुळे मोठा विद्युतप्रवाह मिळत नाही. साठवणूक कालावधी जास्त असून, चल साधनांमध्ये सहज वापरता येतात.

2. लेड-आम्ल विद्युत घट (Lead-Acid Cell):

तत्त्व: विद्युत विमोचन (Electrical discharge) झाल्यानंतर पुन्हा विद्युतप्रभारित करता76].

3. Ni-Cd घट (निकेल-कॅडमियम घट): पुनर्प्रभारित करता येतात, 1.2V विभवांतर देतात, विविध गॅजेट्समध्ये वापरले जातात.
4. लिथियम आयन सेल्स: आधुनिक उपकरणांमध्ये (उदा. स्मार्टफोन, लॅपटॉप) वापरले जातात. हे पुनर्प्रभारित करता येतात व Ni-Cd सेल्सपेक्षा जास्त ऊर्जा साठवतात.

विद्युत परिपथ (Electric Circuit): विद्युत घटधारक, विद्युत बल्ब आणि प्लग कळ यांसारखे विद्युत घटक जोडणी तारांनी जोडल्यास तयार होणारी व्यवस्था, ज्यातून विद्युतप्रवाह वाहतो. इलेक्ट्रॉन घटाच्या ऋण टोकापासून धन टोकाकडे वाहतात (प्रस्थापित प्रवाह याच्या विरुद्ध दिशेने).
घटांची जोडणी (Connecting Cells / Battery): एकापेक्षा अधिक विद्युत घट एकत्र जोडल्यास, विशेषतः एकसर जोडणीत (एकाचे धन टोक दुसऱ्याच्या ऋण टोकाला), जास्त विभवांतर व त्यामुळे जास्त विद्युतप्रवाह मिळवता येतो.
विद्युत प्रवाहाचा चुंबकीय परिणाम (Magnetic Effect of Electric Current): जेव्हा एखाद्या तारेतून विद्युतप्रवाह वाहतो, तेव्हा त्या तारेभोवती चुंबकीय क्षेत्र निर्माण होते. हे सर्वप्रथम हॅन्स ख्रिश्चन ओर्स्टेड यांनी पाहिले.
विद्युतचुंबक (Electromagnet): एका लांब स्क्रूवर तांब्याची तार घट्ट गुंडाळून तयार केलेली प्रणाली, जिथे विद्युतप्रवाह वाहिल्यावर कुंतलात व स्क्रूमध्ये चुंबकत्व निर्माण होते. विद्युतप्रवाह थांबवताच हे चुंबकत्व नष्ट होते.

उपयोग: वैज्ञानिक संशोधनात तीव्र चुंबकीय क्षेत्र निर्माण करण्यासाठी.

Lesson 5: Inside the Atom

English Notes:

Matter and Atom: Matter is made of molecules, and molecules are formed from atoms. An atom is the smallest unit of matter that retains its chemical identity in all physical and chemical changes.
Historical Concepts:

Indian Philosopher Kanad (6th century B.C.): Stated that matter has a limit to division into small particles, naming them 'Paramanu' (indestructible).
Greek Philosopher Democritus (5th century B.C.): Stated matter is made of indivisible 'Atom' (meaning cannot be cut).

Dalton's Atomic Theory (1803 A.D.):

Matter is made of atoms. Atoms are indivisible and indestructible.
All atoms of an element are alike; different elements have different atoms with different masses.

Thomson's Plum Pudding Atomic Model (1904):

Proposed that an atom consists of a uniform sphere of positive charge with negatively charged electrons embedded in it.
The total positive charge is balanced by the negative charge of electrons, making the atom electrically neutral.

Rutherford's Nuclear Atomic Model (1911):

Gold Foil Experiment: Alpha (α)-particles were bombarded on a thin gold foil. Most α-particles passed straight through, some deflected at small angles, a few deflected at large angles, and a very few bounced back.
Conclusions:

1. The atom has a positively charged nucleus at its center.

2. Almost the entire mass of the atom is concentrated in the nucleus.

3. Negatively charged electrons revolve around the nucleus.

4. The total negative charge of electrons balances the positive nuclear charge, making the atom electrically neutral.

5. There is an empty space between the revolving electrons and the atomic nucleus.

Limitation: This model suggested that a revolving electron would lose energy and eventually fall into the nucleus, making the atom unstable. However, atoms are generally stable.

Bohr's Stable Orbit Atomic Model (1913):

Electrons revolve in stable, fixed-energy shells (orbits) around the nucleus.
An electron's energy is constant in a particular orbit.
Energy is absorbed when an electron jumps from an inner to an outer orbit, and emitted when it jumps from an outer to an inner orbit.

Modern Atomic Structure: An atom consists of a nucleus and an extranuclear part, containing three types of subatomic particles.

1. Nucleus:

Positively charged, almost entire mass of the atom is concentrated here.
Contains nucleons: protons and neutrons.
Proton (p): Positively charged (charge +1e), mass approx. 1 atomic mass unit (amu), located in the nucleus.
Neutron (n): Electrically neutral (no charge), mass approx. 1 amu, located in the nucleus.

2. Extranuclear Part:

Contains Electrons (e⁻): Negatively charged (charge -1e), negligible mass (1800 times less than hydrogen atom), revolve in discrete shells (orbits) around the nucleus.

Atomic Number (Z): The number of protons in the nucleus of an atom. It is also equal to the number of electrons in a neutral atom.
Mass Number (A): The total number of protons and neutrons in the nucleus of an atom.
Conventional Symbol: An element is represented as A Z X, where X is the symbol of the element, Z is the atomic number, and A is the mass number.
Electron Distribution (Bohr's model):

Shells: K, L, M, N... corresponding to ordinal numbers n = 1, 2, 3, 4....
Maximum Electron Capacity: 2n² (e.g., K-shell: 2, L-shell: 8, M-shell: 18, N-shell: 32).
Electrons occupy shells in increasing order of energy, aiming for the lowest possible total energy.

Valency and Electronic Configuration:

Valency: The number of chemical bonds formed by an atom. It is determined by the number of valence electrons (electrons in the outermost shell).
Octet/Duplet Rule: Atoms tend to achieve a complete octet (8 valence electrons) or duplet (2 valence electrons for H, He) in their outermost shell for stability (like inert gases).
If valence electrons (x) are 4 or less, valency = x. If x is 4 or more, valency = 8 - x.

Isotopes: Atoms of the same element with the same atomic number (Z) but different mass numbers (A), meaning they have the same number of protons but different numbers of neutrons.

Examples: Carbon-12, Carbon-13, Carbon-14. Hydrogen, Deuterium, Tritium.
Uses of Radioactive Isotopes: Uranium-235 (nuclear fission, electricity generation), Cobalt-60 (cancer treatment), Iodine-131 (thyroid disorders), tracing pipelines.

Nuclear Energy Projects (Nuclear Reactors): Use nuclear fission to produce heat for electricity.

Moderator: (Graphite or heavy water) used to slow down neutrons.
Controller: (Boron, Cadmium, Beryllium rods) used to absorb neutrons and control the reaction.

Marathi Notes:

द्रव्य आणि अणू: द्रव्य रेणूंचे बनलेले असते, आणि रेणू अणूंपासून बनतात. अणू हा द्रव्याचा सर्वात लहान घटक आहे, जो सर्व भौतिक व रासायनिक बदलांमध्ये आपली रासायनिक ओळख कायम ठेवतो.
ऐतिहासिक संकल्पना:

भारतीय तत्त्वज्ञ कणाद (इ.स.पूर्व 6 वे शतक): द्रव्याचे लहान कणांमध्ये विभाजन करायला एक मर्यादा असते, असे सांगून त्यांना 'परमाणू' (अनाशवंत) असे नाव दिले.
ग्रीक तत्त्वज्ञ डेमोक्रिटस (इ.स.पूर्व 5 वे शतक): द्रव्य अविभाज्य 'अणू' (म्हणजे कापता न येणारा) या लहान कणांचे बनलेले असते असे सांगितले.

डाल्टनचा अणुसिद्धांत (1803 इ.स.):

द्रव्य अणूंचे बनलेले असते व अणू अविभाजनीय व अनाशवंत असतात.
एका मूलद्रव्याचे सर्व अणू एकसमान असतात, तर भिन्न मूलद्रव्यांचे अणू भिन्न असतात व त्यांचे वस्तुमान भिन्न असते.

थॉमसनचे प्लम पुडिंग अणुप्रारूप (1904):

अणूमध्ये सर्वत्र धनप्रभार पसरलेला असतो व त्यात ऋणप्रभारित इलेक्ट्रॉन जडवलेले असतात.
पसरलेल्या धनप्रभाराचे संतुलन इलेक्ट्रॉनवरील ऋणप्रभारामुळे होते, त्यामुळे अणू विद्युतप्रभारदृष्ट्या उदासीन होतो.

रुदरफोर्डचे केंद्रकीय अणुप्रारूप (1911):

विकिरण प्रयोग (Gold Foil Experiment): रुदरफोर्डने सोन्याच्या अतिशय पातळ पत्र्यावर धनप्रभारित α-कणांचा मारा केला. बहुसंख्य कण आरपार गेले, काही लहान कोनातून विचलित झाले, आणि खूप थोडे कण उलट दिशेने उसळले.
निष्कर्ष:

1. अणूच्या केंद्रभागी धनप्रभारित केंद्रक असते.

2. केंद्रकात अणूचे जवळजवळ सर्व वस्तुमान एकवटलेले असते.

3. केंद्रकाभोवती इलेक्ट्रॉन नावाचे ऋणप्रभारित कण परिभ्रमण करतात.

4. सर्व इलेक्ट्रॉनवरील एकत्रित ऋणप्रभार केंद्रकावरील धनप्रभाराएवढा असल्याने अणू विद्युतदृष्ट्या उदासीन असतो.

5. परिभ्रमण करणारे इलेक्ट्रॉन व अणुकेंद्रक यांच्या दरम्यान पोकळी असते.

त्रुटी: या प्रारूपानुसार परिभ्रमण करणारे इलेक्ट्रॉन ऊर्जा गमावून केंद्रकात कोसळतील, ज्यामुळे अणू अस्थिर होईल. परंतु प्रत्यक्षात अणू स्थिर असतात.

बोरचे स्थायी कक्षा अणुप्रारूप (1913):

इलेक्ट्रॉन स्थिर, निश्चित ऊर्जा असलेल्या कवचांमध्ये (कक्षांमध्ये) केंद्रकाभोवती परिभ्रमण करतात.
इलेक्ट्रॉनची ऊर्जा विशिष्ट कक्षेत स्थिर असते.
इलेक्ट्रॉन आतल्या कक्षेतून बाहेरच्या कक्षेत उडी मारताना ऊर्जा शोषून घेतो आणि बाहेरच्या कक्षेतून आतल्या कक्षेत उडी मारताना ऊर्जा उत्सर्जित करतो.

अणूची संरचना (Modern Atomic Structure): केंद्रक व केंद्रकाबाहेरील भाग यांच्यापासून अणू बनतो. यात तीन प्रकारच्या अवअणुकणांचा समावेश असतो.

1. केंद्रक (Nucleus):

धनप्रभारित असते. अणूचे जवळजवळ सर्व वस्तुमान केंद्रकात एकवटलेले असते.
यात न्यूक्लिऑन (प्रोटॉन व न्यूट्रॉन) असतात.
प्रोटॉन (p): धनप्रभारित (प्रभार +1e), वस्तुमान सुमारे 1 अणू वस्तुमान एकक (amu), केंद्रकात असतो.
न्यूट्रॉन (n): विद्युतदृष्ट्या उदासीन (प्रभार नाही), वस्तुमान सुमारे 1 amu, केंद्रकात असतो.

2. केंद्रकाबाहेरील भाग (Extranuclear Part):

यात इलेक्ट्रॉन (e⁻): ऋणप्रभारित (प्रभार -1e), वस्तुमान नगण्य (हायड्रोजन अणूच्या वस्तुमानापेक्षा 1800 पट कमी), केंद्रकाभोवती विशिष्ट कवचांमध्ये परिभ्रमण करतात.

अणुअंक (Atomic Number, Z): अणूतील प्रोटॉनची संख्या. उदासीन अणूमध्ये इलेक्ट्रॉनची संख्याही याइतकीच असते.
अणुवस्तुमानांक (Mass Number, A): अणूतील प्रोटॉन व न्यूट्रॉन यांच्या एकूण संख्येला अणुवस्तुमानांक म्हणतात.
चिन्हांकित संकेत (Conventional Symbol): मूलद्रव्य A Z X असे चिन्हांकित केले जाते, जिथे X हे मूलद्रव्याचे चिन्ह, Z अणुअंक आणि A अणुवस्तुमानांक असतो.
इलेक्ट्रॉन वितरण (Electron Distribution):

कवचे (Shells): K, L, M, N... (क्रमांक n = 1, 2, 3, 4...).
कवचाची कमाल इलेक्ट्रॉन धारकता: 2n² (उदा. K-कवच: 2, L-कवच: 8, M-कवच: 18, N-कवच: 32).
इलेक्ट्रॉन ऊर्जेच्या चढत्या क्रमानुसार असलेल्या कवचांमध्ये स्थान मिळवतात, जेणेकरून एकूण ऊर्जा कमीत कमी राहील.

संयुजा व इलेक्ट्रॉन संरूपण (Valency and Electronic Configuration):

संयुजा: एका अणूने तयार केलेल्या रासायनिक बंधांची संख्या. ती बाह्यतम कवचातील संयुजा इलेक्ट्रॉन संख्येवरून ठरते.
अष्टक/द्विक नियम: अणू स्थिरतेसाठी बाह्यतम कवचात पूर्ण अष्टक (8 संयुजा इलेक्ट्रॉन) किंवा द्विक (H, He साठी 2 संयुजा इलेक्ट्रॉन) पूर्ण करण्याचा प्रयत्न करतात (निष्क्रिय वायूंप्रमाणे).
जर संयुजा इलेक्ट्रॉन (x) 4 किंवा त्यापेक्षा कमी असतील, तर संयुजा = x. जर x 4 किंवा त्यापेक्षा जास्त असतील, तर संयुजा = 8 - x.

समस्थानिके (Isotopes): एकाच मूलद्रव्याचे अणू, ज्यांचा अणुअंक समान असतो, परंतु अणुवस्तुमानांक भिन्न असतो. म्हणजे प्रोटॉनची संख्या समान पण न्यूट्रॉनची संख्या भिन्न असते.

उदाहरणे: कार्बन-12, कार्बन-13, कार्बन-14. हायड्रोजन, ड्युटेरियम, ट्रिटियम.
किरणोत्सारी समस्थानकांचे उपयोग: युरेनियम-235 (केंद्रकीय विखंडन, वीजनिर्मिती), कोबाल्ट-60 (कर्करोगावर उपचार), आयोडीन-131 (थायरॉईड ग्रंथींच्या विकारांवर).

अणुऊर्जा प्रकल्प (Nuclear Reactors): वीज निर्मितीसाठी केंद्रकीय विखंडन वापरतात.

संचालक / मंदक (Moderator): (ग्राफाइट किंवा जड पाणी) न्यूट्रॉन्सचा वेग कमी करण्यासाठी वापरले जातात.
नियंत्रक (Controller): (बोरॉन, कॅडमियम, बेरिलियमच्या कांड्या) न्यूट्रॉन्स शोषून घेऊन अभिक्रिया नियंत्रित करण्यासाठी वापरतात.

Lesson 6: Composition of Matter

English Notes:

• All objects and materials around us, whether visible or invisible, are made of some type of matter.

• An intermolecular force of attraction acts between the particles (atoms or molecules) of matter. The extent of particle movement is determined by the strength of this force.

• Physical States of Matter:

◦ Solids: Particles are very close and vibrate at fixed positions. They possess definite shape and volume, high density, and are non-compressible. The intermolecular force is strong, and the distance between particles is minimum.

◦ Liquids: The intermolecular force is moderate, strong enough to hold particles together but not fix them in position. Liquids have definite volume but indefinite shape (they take the shape of the container). They have very small compressibility and moderate distance between particles.

◦ Gases: The intermolecular force is very weak. Constituent particles move freely and occupy all available space. Gases have neither definite shape nor definite volume. They exhibit very high compressibility and a very large distance between particles.

• Classification by Chemical Composition: Matter is classified into element, compound, and mixture based on whether the smallest particles are similar or different and what they are made of.

◦ Elements: All the smallest particles (atoms/molecules) in an element are alike. Elements are classified into Metals, Nonmetals, and Metalloids based on physical properties such as lustre/paleness and malleability/brittleness.

◦ Compounds: All the smallest particles (atoms/molecules) in a compound are alike. Compounds are formed by the chemical combination of atoms.

▪ Organic compounds (Carbon compounds): These give a residue, often black carbon, on strong heating in air, combining with oxygen to form gaseous substances if combustion is complete. Examples include carbohydrates, proteins, hydrocarbons (petrol, cooking gas), camphor, sugar, glucose, and urea.

▪ Inorganic compounds: These decompose on strong heating, leaving a residue behind. Examples include common salt, soda, rust, blue vitriol, and limestone.

▪ Complex compounds: Their molecules have a complex structure formed by many atoms, often including metal atoms at the center. Examples are chlorophyll (contains magnesium) and hemoglobin (contains iron).

◦ Mixtures: The smallest particles in a mixture are of two or more types. The properties of constituent substances are retained in a mixture.

▪ Homogeneous Mixture (Solution): All components form one phase. Solutions are typically transparent liquids (if the solvent is transparent) and pass through a filter paper. Examples include sea water, salt dissolved in water, vinegar, air, and alloys like brass.

▪ Heterogeneous Mixture: Components are distributed into two or more phases.

• Suspension: A heterogeneous mixture of a liquid and a solid. Solid particles have a diameter larger than 10^-4 m, so light cannot transmit through it, and components can be separated by filtration. An example is water and sawdust.

• Colloid: A translucent heterogeneous mixture where tiny particles (around 10^-5 m diameter) of one phase are dispersed evenly in another. It cannot be separated by ordinary filtration. Examples include milk, smoke, and fog.

• Valency: This refers to the ability of an atom to form chemical bonds with other atoms, indicated by a number. An atom forms chemical bonds equal to its valency, which generally remains constant in its various compounds. The molecular formula of a compound can be written using the cross-multiplication method based on the valencies of its constituent elements.

Marathi Notes:

• आपल्या सभोवतालच्या सर्व वस्तू किंवा पदार्थ, दृश्य किंवा अदृश्य, कोणत्यातरी द्रव्याचे बनलेले आहेत.

• द्रव्याच्या कणांमध्ये (अणू किंवा रेणू) आंतररेणवीय आकर्षण बल कार्य करते. कणांची हालचाल या बलाच्या ताकदीवर अवलंबून असते.

• द्रव्याच्या भौतिक अवस्था:

◦ स्थायू: कण खूप जवळ असतात आणि त्यांच्या निश्चित स्थानांवर कंपन करतात. त्यांना निश्चित आकार व आकारमान असते, त्यांची घनता उच्च असते आणि ते असंपीड्य असतात. आंतररेणवीय बल प्रभावी असते आणि कणांमधील अंतर कमीत कमी असते.

◦ द्रव: आंतररेणवीय बल मध्यम असते, ते कण एकत्र ठेवण्यासाठी पुरेसे मजबूत असते परंतु त्यांना निश्चित स्थितीत ठेवण्यासाठी नाही. द्रवांना निश्चित आकारमान असते परंतु अनिश्चित आकार असतो (ते पात्राचा आकार घेतात). त्यांची संपीड्यता खूप कमी असते आणि कणांमधील अंतर मध्यम असते.

◦ वायू: आंतररेणवीय बल खूप क्षीण असते. घटक कण मुक्तपणे हालचाल करू शकतात आणि उपलब्ध असलेली सर्व जागा व्यापून टाकतात. वायूला निश्चित आकार किंवा निश्चित आकारमान नसते. ते खूप जास्त संपीड्यता आणि खूप मोठे कणांमधील अंतर दर्शवतात.

• रासायनिक संघटनेनुसार वर्गीकरण: द्रव्याचे मूलद्रव्य, संयुग आणि मिश्रण असे तीन प्रकार पडतात, हे द्रव्याचे लहानात लहान कण समान आहेत की वेगळे आणि कशापासून बनले आहेत यावर आधारित असते.

◦ मूलद्रव्ये: एका मूलद्रव्यातील सर्व लहानात लहान कण (अणू/रेणू) एकसारखे असतात. मूलद्रव्यांचे वर्गीकरण धातू, अधातू आणि धातुसदृश असे भौतिक गुणधर्म जसे की चकाकी/नितळपणा आणि वर्धनीयता/ठिसूळपणा यानुसार केले जाते.

◦ संयुगे: संयुगातील सर्व लहानात लहान कण (अणू/रेणू) एकसारखे असतात. अणूंच्या रासायनिक संयोगाने संयुगे बनतात.

▪ सेंद्रिय संयुगे (कार्बनी संयुगे): हे पदार्थ हवेत तीव्रपणे तापवल्यावर अवशेष देतात, सहसा काळा कार्बन, आणि ज्वलन पूर्ण झाल्यास ऑक्सिजनशी संयोग करून वायू पदार्थ बनवतात. उदाहरणांमध्ये कर्बोदके, प्रथिने, हायड्रोकार्बन्स (पेट्रोल, स्वयंपाकाचा गॅस), कापूर, साखर, ग्लुकोज आणि युरिया यांचा समावेश होतो.

▪ असेंद्रिय संयुगे: हे तीव्र उष्णतेने विघटित होऊन अवशेष मागे सोडतात. उदाहरणांमध्ये मीठ, सोडा, गंज, मोरचूद आणि चुनखडी यांचा समावेश होतो.

▪ जटिल संयुगे: त्यांच्या रेणूंमध्ये अनेक अणूंनी तयार केलेली जटिल रचना असते आणि या रचनेच्या मध्यभागी धातूंच्या अणूंचाही समावेश असतो. उदाहरणे क्लोरोफिल (मॅग्नेशियम असते) आणि हिमोग्लोबिन (लोह असते).

◦ मिश्रणे: मिश्रणातील लहानात लहान कण दोन किंवा अधिक प्रकारचे असतात. मिश्रणामध्ये घटक पदार्थांचे गुणधर्म टिकून राहतात.

▪ समांगी मिश्रण (द्रावण): मिश्रणाचे सर्व घटक एकच प्रावस्था (phase) तयार करतात. द्रावण सामान्यतः पारदर्शक द्रव (द्रावक पारदर्शक असल्यास) असते आणि गाळण कागदातून आरपार जाते. उदाहरणांमध्ये समुद्राचे पाणी, पाण्यात विरघळलेले मीठ, व्हिनेगर, हवा आणि पितळसारखी संमिश्रे यांचा समावेश होतो.

▪ विषमांगी मिश्रण: मिश्रणातील घटक दोन किंवा अधिक प्रावस्थांमध्ये विभागलेले असतात.

• निलंबन: द्रव आणि स्थायू यांचे विषमांगी मिश्रण. स्थायू कणांचा व्यास 10^-4 मीटर पेक्षा जास्त असतो, त्यामुळे त्यातून प्रकाशाचे संक्रमण होत नाही, आणि गाळण क्रियेने घटक वेगळे करता येतात. एक उदाहरण पाणी आणि भुसा.

• कलिल: अर्धपारदर्शक विषमांगी मिश्रण, ज्यात एका प्रावस्थेतील सूक्ष्म कण (सुमारे 10^-5 मीटर व्यास) दुसऱ्या प्रावस्थेमध्ये समान रीतीने विखुरलेले असतात. हे सामान्य गाळण क्रियेने वेगळे करता येत नाही. उदाहरणांमध्ये दूध, धूर आणि धुके यांचा समावेश होतो.

• संयुजा: हे एका अणूची दुसऱ्या अणूशी रासायनिक बंधाने जोडले जाण्याची क्षमता दर्शवते, जी एका संख्येने दर्शविली जाते. एक अणू त्याच्या संयुजेइतके रासायनिक बंध इतर अणूंबरोबर करतो आणि मूलद्रव्याची संयुजा त्याच्या विविध संयुगांमध्ये सामान्यतः स्थिर असते. घटक मूलद्रव्यांच्या संयुजेवरून संयुगाचे रेणुसूत्र तिरकस गुणाकार पद्धतीने लिहिता येते.

Lesson 7: Metals and Non-metals

English Notes:

• Scientists classify all elements into three general types: Metals, Nonmetals, and Metalloids.

• Metals:

◦ Physical Properties: Metals generally have lustre (shine), are hard (exceptions: Sodium and Potassium are soft), exist in a solid state at ordinary temperatures (exceptions: Mercury and Gallium are liquid). They are ductile (can be drawn into wires) and malleable (can be flattened into thin sheets). Metals are good conductors of heat (Silver, Copper, and Aluminium are the best) and electricity (exception: Lead is not a good conductor). They typically have high density (exceptions: Sodium, Potassium, and Lithium have lower density than water) and high melting and boiling points (exceptions: Hg, Ga, Na, K). Metals are also sonorous, producing sound when struck.

◦ Chemical Properties:

▪ Electron Configuration: Most metal atoms have a small number of electrons (up to three) in their outermost shell.

▪ Formation of Ions: Metals have a strong tendency to lose their valence electrons to form positively charged ions called cations. For example, Sodium (Na) forms Na+, Magnesium (Mg) forms Mg++, and Aluminium (Al) forms Al+++.

▪ Reaction with Oxygen: Metals combine with oxygen to form metal oxides, which are generally basic in nature. Metal oxides react with acids to form salt and water.

▪ Reaction with Acid: Most metals react with dilute acids to form salt and hydrogen gas.

▪ Reaction with Water: Some metals react with water at room temperature, some with hot water, and some with steam, with varying reaction rates.

• Nonmetals:

◦ Physical Properties: Nonmetals generally are brittle and non-lustrous (exceptions: diamond, iodine crystals). At ordinary temperatures, they can exist as solids (e.g., Carbon, Sulphur, Phosphorus), liquids (e.g., Bromine), and gases (e.g., Hydrogen, Nitrogen, Oxygen). Solid nonmetals are brittle, and some are soft (exception: diamond is the hardest natural substance). They are not ductile or malleable. Nonmetals are bad conductors of heat and electricity (exception: graphite is a good conductor of electricity). They have low densities and low melting and boiling points (exceptions: Carbon and Boron melt at high temperatures).

◦ Chemical Properties:

▪ Electron Configuration: Nonmetal atoms typically have more valence electrons (usually five to seven) in their outermost shell.

▪ Formation of Ions: Nonmetals have a tendency to accept electrons into their valence shell to form negatively charged ions called anions. For example, Chlorine (Cl) forms Cl-, Oxygen (O) forms O--, and Nitrogen (N) forms N---.

▪ Reaction with Oxygen: Nonmetals combine with oxygen to form nonmetal oxides.

• Metalloids: These are elements that exhibit properties intermediate between those of metals and nonmetals. Examples include Arsenic (As), Silicon (Si), Germanium (Ge), and Antimony (Sb).

• Noble Metals: These are metals like gold, silver, platinum, palladium, and rhodium that occur in nature in their elemental state. Pure gold (24 carat) is soft; hence, it is mixed with copper or silver to make ornaments.

• Corrosion: This is the process where metals react with gases in humid air to form compounds, leading to their degradation. An example is copper turning greenish due to the formation of copper carbonate when exposed to air and moisture.

• Alloy: An alloy is a homogeneous mixture of two or more metals, or a homogeneous mixture of a metal with nonmetals. Stainless steel (an alloy of iron, carbon, chromium, and nickel) and bronze (an alloy of copper and tin) are examples.

Marathi Notes:

• शास्त्रज्ञांनी सर्व मूलद्रव्यांचे साधारणपणे तीन प्रकारांत वर्गीकरण केले आहे: धातू, अधातू आणि धातुसदृश.

• धातू:

◦ भौतिक गुणधर्म: धातूंना साधारणपणे चकाकी असते, ते कठीण असतात (अपवाद: सोडियम आणि पोटॅशियम मऊ असतात), सामान्य तापमानाला स्थायू अवस्थेत राहतात (अपवाद: पारा आणि गॅलियम द्रव अवस्थेत असतात). ते तन्य (तारा बनवता येतात) आणि वर्धनीय (पत्रे बनवता येतात) असतात. धातू उष्णतेचे सुवाहक (चांदी, तांबे, ॲल्युमिनियम उत्तम वाहक) आणि विजेचे सुवाहक (अपवाद: शिसं दुर्वाहक आहे) असतात. त्यांची घनता साधारणपणे जास्त असते (अपवाद: सोडियम, पोटॅशियम आणि लिथियमची घनता पाण्यापेक्षा कमी असते) आणि त्यांचे द्रवणांक व उत्कलनांक जास्त असतात (अपवाद: Hg, Ga, Na, K). धातू नादभ्य असतात, म्हणजे ठोकल्यावर आवाज करतात.

◦ रासायनिक गुणधर्म:

▪ इलेक्ट्रॉन संरूपण: बहुतेक धातूंच्या अणूंच्या बाह्यतम कवचात कमी इलेक्ट्रॉन (तीन पर्यंत) असतात.

▪ आयनांची निर्मिती: धातूंमध्ये त्यांचे संयुजा इलेक्ट्रॉन गमावून धनप्रभारी आयन, म्हणजेच कॅटायन निर्माण करण्याची प्रवृत्ती असते. उदाहरणार्थ, सोडियम (Na) पासून Na+, मॅग्नेशियम (Mg) पासून Mg++, आणि ॲल्युमिनियम (Al) पासून Al+++ तयार होतात.

▪ ऑक्सिजनसोबत अभिक्रिया: धातू ऑक्सिजनशी संयोग होऊन धातूंची ऑक्साइडे तयार करतात, जी आम्लारीधर्मी असतात. धातूंची ऑक्साइडे आम्लासोबत अभिक्रिया करून क्षार आणि पाणी तयार करतात.

▪ आम्लाबरोबर अभिक्रिया: बहुतेक धातूंची विरल आम्लांबरोबर अभिक्रिया होऊन धातूंचे क्षार आणि हायड्रोजन वायू बाहेर पडतो.

▪ पाण्यासोबत अभिक्रिया: काही धातूंची पाण्याबरोबर कक्ष तापमानाला, काहींची गरम पाण्यासोबत, तर काहींची पाण्याच्या वाफेसोबत अभिक्रिया होते, त्यांच्या अभिक्रियेचा दर वेगवेगळा असतो.

• अधातू:

◦ भौतिक गुणधर्म: अधातू साधारणपणे ठिसूळ आणि नितळ नसतात (अपवाद: हिरा, आयोडिनचे स्फटिक). सामान्य तापमानाला ते स्थायू (उदा. कार्बन, गंधक, फॉस्फरस), द्रव (उदा. ब्रोमीन) आणि वायू (उदा. हायड्रोजन, नायट्रोजन, ऑक्सिजन) या तीनही रूपांत आढळतात. स्थायुरूप अधातू ठिसूळ असतात, आणि काही अधातू मऊ असतात (अपवाद: हिरा हा सर्वात कठीण नैसर्गिक पदार्थ आहे). ते तन्य किंवा वर्धनीय नसतात. अधातू उष्णतेचे आणि विजेचे दुर्वाहक असतात (अपवाद: ग्रॅफाईट हा विजेचा उत्तम सुवाहक आहे). त्यांची घनता कमी असते आणि त्यांचे द्रवणांक व उत्कलनांक कमी असतात (अपवाद: कार्बन आणि बोरॉन हे स्थायुरूप अधातू असून उच्च तापमानाला वितळतात).

◦ रासायनिक गुणधर्म:

▪ इलेक्ट्रॉन संरूपण: अधातूंच्या अणूंच्या बाह्यतम कवचात साधारणपणे जास्त इलेक्ट्रॉन (पाच ते सात) असतात.

▪ आयनांची निर्मिती: अधातूंमध्ये त्यांच्या संयुजा कवचात इलेक्ट्रॉन स्वीकारून ऋणप्रभारी आयन, म्हणजेच ॲनायन तयार करण्याची प्रवृत्ती असते. उदाहरणार्थ, क्लोरीन (Cl) पासून Cl-, ऑक्सिजन (O) पासून O--, आणि नायट्रोजन (N) पासून N--- तयार होतात.

▪ ऑक्सिजनसोबत अभिक्रिया: अधातू ऑक्सिजनशी संयोग होऊन अधातूंची ऑक्साइडे तयार करतात.

• धातुसदृश: हे असे मूलद्रव्ये आहेत ज्यांमध्ये धातू आणि अधातू यांच्या दरम्यानचे गुणधर्म आढळतात. उदाहरणांमध्ये आर्सेनिक (As), सिलिकॉन (Si), जर्मेनियम (Ge) आणि अँटिमनी (Sb) यांचा समावेश होतो.

• राजधातू: सोने, चांदी, प्लॅटिनम, पॅलॅडियम आणि रोडियम यांसारख्या धातूंना राजधातू म्हणतात. ते निसर्गात मूलद्रव्य अवस्थेत आढळतात. शुद्ध सोने (24 कॅरेट) मऊ असते; त्यामुळे दागिने बनवण्यासाठी त्यात तांबे किंवा चांदी विशिष्ट प्रमाणात मिसळले जाते.

• क्षरण: धातूंवर ओलसर हवेतील वायूंची प्रक्रिया होऊन धातूंची संयुगे तयार होतात, ज्यामुळे धातू झिजतात. तांब्यावर हिरवट रंगाचे कॉपर कार्बोनेट तयार होणे हे क्षरणाचे एक उत्तम उदाहरण आहे.

• संमिश्र: दोन किंवा अधिक धातूंचे समांगी मिश्रण किंवा धातू व अधातूंचे समांगी मिश्रण म्हणजे संमिश्र होय. स्टेनलेस स्टील (लोह, कार्बन, क्रोमियम आणि निकेलचे संमिश्र) आणि कांस्य (तांबे आणि कथिलचे संमिश्र) ही काही उदाहरणे आहेत.

Lesson 8: Pollution

English Notes:

• Pollution: It is the contamination of the natural environment that is harmful to ecosystems.

• Air Pollution: Occurs when poisonous gases, smoke, dust particles, and microorganisms mix with air, making it toxic.

◦ Natural Causes: Volcanic eruptions (releasing poisonous gases and water vapors), cyclones and dust storms (mixing dust, soil, garbage, pollens, microbes), forest fires (releasing carbon dioxide, sulfur dioxide, hydrogen sulfide, smoke), and microbes in air (spores of bacteria and fungi).

◦ Man-made Causes: Fuel combustion (coal, wood, LPG, kerosene, diesel, petrol release CO2, CO, nitrogen oxides, sulfur dioxide, lead compounds), industrialization (factories release large amounts of smoke, sulfur fumes, nitrogen oxides), and atomic energy generation and tests (causing radiation).

◦ Effects on Humans: Respiratory diseases like asthma, shortness of breath, eye irritation, decreased oxygen-carrying capacity of blood, mental debility, skin cancer, and even death from chronic pesticide inhalation.

◦ Effects on Plants: Stomata get closed, photosynthesis slows down, plant growth is stunted, leaves fall or turn yellow.

◦ Effects on Atmosphere:

▪ Ozone Layer Depletion: The ozone layer (in the stratosphere) protects Earth from harmful UV-B radiation. Its depletion is caused by factors like UV-B and CFCs.

▪ Acid Rain: Caused by air pollutants containing sulfur, which leads to corrosion of buildings, statues, historical structures, and bridges. Heavy metals like cadmium and mercury from acid rain can be absorbed by plants and enter the food chain, causing serious health problems.

▪ Greenhouse Effect: Energy emitted by the sun is absorbed by the atmosphere and Earth's surface.

◦ Preventive Measures: Use pollution controlling machinery in factories (e.g., arresters, filters), ensure proper disposal of stinking waste in cities, control atomic tests and chemical weapons, and control/ban CFC production.

• Water Pollution: Water is considered polluted when it becomes unclean, poisonous, or harmful to living organisms due to mixing with natural or artificial unwanted materials, decreased oxygen content, or the spread of epidemic diseases.

◦ Biological Water Pollutants: Algae, bacteria, viruses, and parasitic organisms make water unfit for drinking and spread diseases.

◦ Inorganic Water Pollutants: Fine sand, dust particles, soil particles, salt deposits, arsenic, cadmium, lead, mercury compounds, and radioactive substance residues.

◦ Organic Water Pollutants: Herbicides, pesticides, fertilizers, sewage, and industrial effluents (e.g., dyes, bleaching chemicals, leather pieces, fibers, mercury, lead).

◦ Natural Causes: Growth of aquatic weeds (depleting oxygen, changing water quality), decomposing plant and animal matter, mud and sludge from river current changes, soil erosion (adding biotic and abiotic factors), growth of fungi and bacteria on organic matter, excessive algal growth, and nematodes flowing in with rainwater.

◦ Man-made Causes: Discharge of domestic sewage, industrial wastewater (from textile, sugar, paper, iron, leather, milk processing industries), mineral oil spills during transport or tanker cleaning, use of chemical/phosphate/nitrogenous fertilizers and pesticides, and other practices like defecating, washing clothes, immersing ashes/bones in rivers, and discharging wastewater from thermal power plants.

◦ Effects: Causes diarrhea, jaundice, typhoid, skin diseases, digestive disorders, liver, kidney, and brain disorders, bone deformities, and high blood pressure. Affects ecosystems by stunting plant growth, destroying plant species, increasing water salinity, decreasing dissolved oxygen, unbalancing aquatic ecosystems, killing aquatic life, affecting marine birds, and introducing toxic materials into crops.

• Soil Pollution: Occurs when natural or human-made changes in the physical, biological, and chemical properties of soil reduce its productivity.

◦ Causes: Industrial effluents (saline/acidic water), chemical fertilizers, pesticides, sewage, and solid waste.

◦ Effects: Soil becomes infertile. Radioactive substances and other pollutants from soil can enter the food chain (crops, water, humans). Increases the risk of water pollution as toxic substances seep into nearby water bodies or groundwater, and microorganisms spread various diseases.

• Government Statutory Bodies: The Maharashtra Pollution Control Board and Central Pollution Control Board supervise the adherence to pollution control laws by industries, local governing bodies, etc..

Marathi Notes:

• प्रदूषण: नैसर्गिक पर्यावरणाचे दूषितीकरण, ज्यामुळे परिसंस्थेला हानी पोहोचते.

• हवा प्रदूषण: विषारी वायू, धूर, धुलिकण आणि सूक्ष्मजीव यांच्या मिश्रणामुळे हवा दूषित होते.

◦ नैसर्गिक कारणे: ज्वालामुखीचे उद्रेक (विषारी वायू आणि पाण्याची वाफ सोडतात), वादळे आणि धुळीची वादळे (धूळ, माती, कचरा, परागकण, सूक्ष्मजीव मिसळतात), जंगलातील आग (कार्बन डायऑक्साईड, सल्फर डायऑक्साईड, हायड्रोजन सल्फाईड, धूर सोडते), आणि हवेतील सूक्ष्मजीव (जीवाणू आणि कवकांचे बीजाणू).

◦ मानवनिर्मित कारणे: इंधनाचे ज्वलन (दगडी कोळसा, लाकूड, एलपीजी, रॉकेल, डिझेल, पेट्रोल यातून CO2, CO, नायट्रोजन ऑक्साईड, सल्फर डायऑक्साईड, शिशाची संयुगे बाहेर पडतात), औद्योगिकीकरण (कारखान्यांमधून प्रचंड प्रमाणात धूर, गंधकाची धुरं, नायट्रोजन ऑक्साईड बाहेर पडतात), आणि अणुऊर्जा निर्मिती व अणुचाचण्या (किरणोत्सर्जनामुळे प्रदूषण).

◦ मानवावरील परिणाम: दमा, श्वसनाचे आजार, डोळ्यांचा दाह, रक्ताची ऑक्सिजन धारणक्षमता घटणे, मनोदौर्बल्य, त्वचेचा कर्करोग आणि कीटकनाशकांच्या दीर्घ श्वासोच्छवासामुळे मृत्यू.

◦ वनस्पतींवरील परिणाम: पर्णछिद्रे बुजून जातात, प्रकाशसंश्लेषण मंदावते, वनस्पतींची वाढ खुंटते, पाने गळतात किंवा पिवळी पडतात.

◦ वातावरणावरील परिणाम:

▪ ओझोन थराचा ऱ्हास: वातावरणाच्या स्थितांबरात असलेला ओझोनचा थर पृथ्वीवरील सजीव सृष्टीचे अतिनील (UV-B) किरणांपासून संरक्षण करतो. CFCs मुळे आणि UV-B किरणांमुळे या थराला धोका निर्माण झाला आहे.

▪ आम्ल पर्जन्य: हवेतील सल्फरयुक्त प्रदूषकांमुळे होतो, ज्यामुळे इमारती, पुतळे, ऐतिहासिक वास्तू, पूल आणि धातूंच्या मूर्तींचे क्षरण होते. आम्ल पर्जन्यामुळे कॅडमियम आणि पारा यांसारखे जड धातू वनस्पतींमध्ये शोषले जाऊन अन्नसाखळीत शिरतात, ज्यामुळे गंभीर आरोग्याच्या समस्या उद्भवतात.

▪ हरितगृह परिणाम: सूर्याची उत्सर्जित ऊर्जा वातावरणात आणि पृथ्वीच्या पृष्ठभागाकडून शोषली जाते.

◦ प्रतिबंधात्मक उपाय: कारखान्यांमधून बाहेर पडणाऱ्या धुरासाठी प्रदूषण नियंत्रक यंत्रणा (उदा. निरोधक यंत्रणा, गाळणी यंत्र) वापरणे बंधनकारक करावे, शहरातील दुर्गंधी पसरवणाऱ्या कचऱ्याची योग्य विल्हेवाट लावावी, अणुचाचण्या आणि रासायनिक अस्त्रांच्या वापरावर योग्य नियंत्रण असावे, आणि CFC (क्लोरोफ्लोरोकार्बन) उत्पादनावर बंदी/बंधने आणावीत.

• जल प्रदूषण: नैसर्गिक आणि बाह्य घटकांच्या मिश्रणामुळे पाणी अस्वच्छ, विषारी होते, त्यातील ऑक्सिजनचे प्रमाण घटते, ज्यामुळे सजीवांना अपाय होतो आणि साथीच्या रोगांचा फैलाव होतो, तेव्हा जल प्रदूषण झाले असे म्हणतात.

◦ जैविक जल प्रदूषके: शैवाल, जीवाणू, विषाणू आणि परजीवी सजीव यामुळे पाणी पिण्यायोग्य राहत नाही आणि रोग पसरतात.

◦ असेंद्रिय जल प्रदूषके: बारीक वाळू, धुलिकण, मातीचे कण, क्षारांचा साका, आर्सेनिक, कॅडमियम, शिसं, पारा यांची संयुगे आणि किरणोत्सारी पदार्थांचे अंश.

◦ सेंद्रिय जल प्रदूषके: तणनाशके, कीटकनाशके, खते, सांडपाणी तसेच कारखान्यातील उत्सर्जके.

◦ नैसर्गिक कारणे: जलपर्णीची वाढ (प्राणवायू कमी होतो, पाण्याचा नैसर्गिक गुणधर्म बदलतो), वनस्पती आणि प्राण्यांचे कुजणारे अवशेष, नदीच्या प्रवाहात गाळामुळे होणारे बदल, जमिनीची धूप झाल्याने अनेक जैविक आणि अजैविक घटक पाण्यात मिसळतात, पाण्यात कुजणाऱ्या सेंद्रिय पदार्थांवर कवकांची वाढ, शैवालांची जास्त वाढ, आणि पावसाच्या पाण्यातून जमिनीवरील कृमी वाहून जाणे.

◦ मानवनिर्मित कारणे: निवासी क्षेत्रातील सांडपाणी (शहरातील मैला नदीत किंवा जलाशयात सोडले जाते), औद्योगिक सांडपाणी (कापड, साखर, कागद, लोह, चर्मोद्योग आणि दूध प्रक्रिया उद्योगातून रंग, विरंजक रसायने, चामड्याचे तुकडे, तंतू, पारा, शिसं पाण्यात सोडले जातात), खनिज तेल गळती (वाहतूक करताना तेल सांडणे किंवा टँकर साफ करताना पांण्यावर तेलाचा थर येणे), खते आणि कीटकनाशकांचा वापर (रासायनिक, फॉस्फेटयुक्त व नायट्रोजनयुक्त खते आणि एंड्रीन, क्लोरीन, कार्बोनेटयुक्त कीटकनाशके पाण्यात मिसळतात), आणि इतर कारणे जसे की नदीच्या पाण्यात मलमूत्र विसर्जन, कपडे धुणे, रक्षा/अस्थी विसर्जन आणि औष्णिक विद्युत केंद्रातून सांडपाणी सोडणे.

◦ परिणाम: मानवावर अतिसार, कावीळ, विषमज्वर, त्वचारोग, पचनसंस्थेचे विकार, यकृत, मूत्रपिंड, मेंदू विकार, हाडांमध्ये विकृती आणि उच्च रक्तदाब यांसारखे परिणाम होतात. परिसंस्थेवर वनस्पतींची वाढ खुंटणे, वनस्पती प्रजातींचा नाश, पाण्यात क्षारांचे प्रमाण वाढणे, पाण्यात विरघळलेल्या ऑक्सिजनचे प्रमाण घटणे, जलपरिसंस्थेचे संतुलन बिघडणे, जलचर मरतात, समुद्रपक्षांवर परिणाम आणि पिकांमध्ये विषारी तत्वे समाविष्ट होणे यांसारखे परिणाम होतात.

• मृदा प्रदूषण: जमिनीतील भौतिक, जैविक आणि रासायनिक गुणधर्मांमध्ये नैसर्गिकरित्या किंवा मानवी कृतींमुळे जे बदल घडून येतात, ज्यामुळे तिची उत्पादकता कमी होते, तेव्हा मृदा प्रदूषण झाले असे म्हणतात.

◦ कारणे: कारखान्यांमधील क्षारयुक्त, आम्लयुक्त पाणी मातीत मिसळणे, रासायनिक खते, कीटकनाशके, सांडपाणी आणि घनकचरा.

◦ परिणाम: माती नापीक बनते. किरणोत्सारी पदार्थ आणि इतर प्रदूषक मृदेमधून पिके, पाणी आणि मानवी अन्नसाखळीतून प्रवास करतात. मृदा प्रदूषणामुळे जल प्रदूषणाचा धोका वाढतो, कारण विषारी द्रव्ये मृदेतून जवळच्या जलसाठ्यात किंवा भूगर्भातील जलमध्ये प्रवेश करतात, तसेच सूक्ष्मजीवांमुळे विविध रोगांचा प्रसार होतो.

• शासकीय वैधानिक मंडळे: महाराष्ट्र प्रदूषण नियंत्रण मंडळ आणि केंद्रीय प्रदूषण नियंत्रण मंडळ हे उद्योग, औद्योगिक क्षेत्रे, नगरपालिका, जिल्हा परिषदा, पंचायत समित्या, ग्रामपंचायती इत्यादी प्रदूषण नियंत्रणासंबंधीच्या कायद्यांचे पालन करतात की नाही यावर देखरेख करतात.

Lesson 9: Disaster Management

English Notes:

• Earthquake: An earthquake is the sudden vibration or shaking of the earth's surface/ground. These events generate seismic waves that cause movements like tremors, shaking, or up-down motion of the Earth's surface. The epicenter is the point on the Earth's surface directly above the earthquake's focal point (where the earthquake originates). The most significant damage occurs near the epicenter due to intense waves. Mild earthquakes are far more common than intense ones, with thousands occurring annually, indicating that Earth is constantly vibrating.

◦ Measurement: A seismograph or seismometer records earthquakes, and their intensity is measured on the Richter Scale.

◦ Causes of Earthquakes: Volcanic eruptions, stress from large dams on the Earth, mining activities, underground atomic tests, and the build-up of steam pressure from percolated water heated by tremendous internal Earth heat, which attempts to escape through weakened surface areas.

◦ Effects of Earthquakes: Loss of human and animal life, extensive property damage (electricity poles, pipelines, houses, buildings, roads, railway tracks), loss of biodiversity and threat to ecosystems, changes in river courses, increased risk of fires in urban areas, tsunamis if occurring underwater, and fluctuations in groundwater levels.

◦ Precautions During an Earthquake: If indoors, stay calm, sit on the ground, and take cover under sturdy furniture (table, cot) until the shaking stops. If no furniture is available, sit in a corner and cover your face with your hands. If in a moving vehicle or outdoors, avoid stopping near tall buildings, trees, or electric poles.

◦ Forecasting Equipment: Modern equipment like laser ranging, very long baseline, Geiger counter, creep meter, strain meter, tide gauge, and tilt meter are used for prior intimation.

• Fire:

◦ Types of Fire:

▪ Class A (Solid substances): Fuel sources are common flammable materials like wood, clothes, coal, paper. These fires can be extinguished with water.

▪ Class B (Liquid substances): Caused by flammable liquids such as petrol, oil, varnish, solvents, cooking oil, paints. These substances are lighter than water, so fire extinguishers (which suppress air contact) are used.

▪ Class C (Gaseous substances): Fires due to flammable gases like acetylene and LPG.

▪ Class D (Chemical substances): Caused by combustible metals such as potassium, sodium, and calcium (react with water at room temperature), or magnesium, aluminum, and zinc (react with water at high temperature). These can explode with water.

▪ Class E (Electrical): Fires caused by electrical components. To extinguish, power is cut off, and non-conductive fire extinguishers like carbon dioxide are used.

◦ Methods of Fire Extinction:

▪ Cool Out (Use of Water): Water is common and effective; spraying it on or around the fire creates a cooling effect.

▪ Suppress the Fire: Using sand, soil, or froth-like substances to cut off contact between air and fire, especially useful for electrical or oil fires.

▪ Keep away Flammable Substances: Removing combustible materials from the fire's path to eliminate its fuel source. A stirrup pump is effective for small fires.

◦ Precautions and Safety Measures: Regularly switch off the gas regulator and electrical appliances when not in use or leaving the house. Shout loudly to alert others and call for help. Immediately call the fire brigade. Learn how to use fire extinguishers.

◦ First Aid (Fire Victims): Make the patient sit/sleep in a comfortable position and call a doctor immediately.

• Landslides (Rift Collapse): Occur when large rock pieces break off due to natural cracks and fissures, especially during heavy rainfall, and slide down slopes.

◦ Causes of Landslides: Major natural disasters like earthquakes, tsunamis, heavy rainfall, storms, floods. Indiscriminate deforestation leading to soil erosion. Excavation for road construction in hilly/ghat areas, weakening mountains.

◦ Effects of Landslides: Sudden floods and changes in river paths. Displacement of waterfalls and formation of artificial water reservoirs. Large-scale loss of life and property as trees, buildings, and rocks on sloppy areas collapse onto low-lying land. Traffic disruption on roads and railway tracks. Destruction of plant life.

• Disaster Relief – Planning (School): A disaster management plan for schools should include:

◦ Primary information: School name, address, Headmaster's details, school management contacts, total staff.

◦ School Disaster Management Committee: Sub-committees for fire extinguisher, awareness, instructions, traffic management, safety, and communication.

◦ Detailed information about school building: Total rooms, classrooms, roof type, building age.

◦ Information about school ground: Type of playground, distance from main road.

◦ Daily routine: School timings, breaks, daily activities.

◦ Possible hazards: Type of danger (normal/medium/acute), past destruction, current planning.

◦ Disaster management map: Should show all school buildings, their structure, grounds, entrances, probable danger spots, safe places, and nearest roads, and be displayed at the entrance with students educated about it.

• Work of Institutes: The Government of India, in collaboration with the Indian Mountaineering Institute and International Center for Integrated Mountain Development, has programs for landslide forecasting. The Institute of Geology and World Geological Forum also assist in these forecasts.

Marathi Notes:

• भूकंप: भूकवचामध्ये अचानक कंपन होणे किंवा भूपृष्ठ अचानक काही क्षण हादरणे यास भूकंप म्हणतात. भूकंपाच्या लाटांमुळे भूपृष्ठाची थरथरणे, हादरणे किंवा वर-खाली हालचाल होते. भूकंपाचा केंद्रबिंदू हा भूगर्भात जिथे भूकंप उद्भवतो त्या नाभीच्या (focal point) बरोबर वर भूपृष्ठावर असतो. तीव्र लाटा सर्वप्रथम केंद्राजवळ पोहोचतात, त्यामुळे त्या भागात सर्वाधिक हानी होते. सौम्य भूकंपांची संख्या विध्वंसक भूकंपांपेक्षा खूप जास्त असते. पृथ्वीवर दररोज कुठे ना कुठे भूकंप होतो, हे दर्शविते की पृथ्वी सतत कमी-अधिक प्रमाणात कंपन पावत असते.

◦ मापन: भूकंप नोंदवणारे यंत्र भूकंपमापक (Seismograph/Seismometer) होय, आणि भूकंपाची तीव्रता रिश्टर स्केलमध्ये मोजली जाते.

◦ भूकंपाची कारणे: ज्वालामुखीचे उद्रेक, मोठ्या धरणांमुळे जमिनीवर पडणारा ताण, खाणकाम, जमिनीखालील अणुचाचण्या, आणि भूपृष्ठातून भूगर्भात झिरपलेल्या पाण्याचे प्रचंड उष्णतेमुळे वाफेत रूपांतर होऊन ती वाफ कमकुवत पृष्ठभागातून बाहेर येण्याचा प्रयत्न करते.

◦ भूकंपाचे परिणाम: मनुष्य, वन्यजीव आणि पाळीव प्राण्यांची जीवितहानी, मोठ्या प्रमाणात वित्तहानी (विजेचे खांब, पाइपलाइन, घरे, इमारती, रस्ते, लोहमार्ग उद्ध्वस्त होतात), जैवविविधतेचे नुकसान आणि परिसंस्था धोक्यात येतात, नद्यांचे मार्ग बदलतात, शहरी भागात आग लागण्याचा धोका वाढतो, समुद्राच्या तळाशी भूकंप झाल्यास त्सुनामी लाटा निर्माण होतात आणि भूगर्भातील जलपातळी वर-खाली जाते.

◦ भूकंपाच्या वेळी घ्यायची दक्षता: घरात असल्यास, न घाबरता सैरावैरा न पळता, आहे त्याच जागी शांत उभे राहावे. जमिनीवर बसा, टेबल, पलंग यांसारख्या फर्निचरखाली जाऊन स्वतःला झाकावे आणि जमिनीची हालचाल थांबेपर्यंत तिथेच थांबावे. तुमच्या आसपास कुठे टेबल किंवा डेस्क नसेल, तर घराच्या एखाद्या कोपऱ्यात खाली बसून दोन्ही हातांनी तुमचा चेहरा झाकावा. चालत्या वाहनात असाल किंवा घराबाहेर असाल, तर उंच इमारती, झाडे किंवा विजेच्या खांबांजवळ थांबू नये.

◦ अंदाज वर्तवणारी उपकरणे: लेझर रेंजिंग, व्हेरी लाँग बेसलाइन, गीगर काउंटर, क्रीप मीटर, स्ट्रेन मीटर, टाइड गेज, टिल्ट मीटर, व्हॉल्यूमेट्रिक स्ट्रेन गेज इत्यादी आधुनिक उपकरणे पूर्वसूचना मिळवण्यासाठी वापरली जातात.

• आग:

◦ आगीचे प्रकार:

▪ वर्ग अ (स्थायू पदार्थ): सामान्य ज्वलनशील पदार्थ जसे लाकूड, कपडे, कोळसा, कागद हे इंधनाचे स्रोत असतात. ही आग पाण्याने विझवता येते.

▪ वर्ग ब (द्रव पदार्थ): ज्वलनशील द्रव पदार्थ जसे पेट्रोल, तेल, वार्निश, सॉल्व्हेंट्स, स्वयंपाकाचे तेल, पेंट यामुळे आग लागते. हे पदार्थ पाण्यापेक्षा हलके असल्याने आग विझवण्यासाठी अग्निशामक वापरले जातात.

▪ वर्ग क (वायू पदार्थ): ॲसेटिलीन, घरगुती गॅस (LPG) यांसारख्या ज्वलनशील वायूमुळे आग लागते.

▪ वर्ग ड (रासायनिक पदार्थ): पोटॅशियम, सोडियम आणि कॅल्शियम यांसारख्या ज्वलनशील धातूंमुळे आग लागते, जे सामान्य तापमानाला पाण्याशी अभिक्रिया करतात. तसेच मॅग्नेशियम, ॲल्युमिनियम आणि झिंक हे उच्च तापमानाला पाण्याशी अभिक्रिया करतात. हे पदार्थ पाण्यासोबत स्फोट करतात.

▪ वर्ग इ (विद्युत): विद्युत घटकांमुळे आग लागते. अशी आग विझवण्यासाठी वीज पुरवठा खंडित करून कार्बन डायऑक्साईडसारखे अविद्युतवाहक अग्निशामक वापरले जातात.

◦ आग विझवण्याच्या पद्धती:

▪ थंड करणे (पाण्याचा वापर): आग विझवण्यासाठी पाणी हे एक प्रभावी साधन आहे. आगीवर किंवा आगीच्या आजूबाजूस पाणी मारल्याने गारवा निर्माण होतो.

▪ आगीची कोंडी करणे: आग शमवण्यासाठी आणि विशेषतः तेलामुळे किंवा विजेमुळे भडकलेली आग विझवण्यासाठी वाळू किंवा मातीचा वापर करता येतो. फेसासारखा पदार्थ आगीवर फेकल्यास हवा आणि आगीचा संपर्क तुटतो. ही पद्धत तेलामुळे लागलेल्या आगीवर अधिक परिणामकारक ठरते.

▪ ज्वलनशील पदार्थ हलवणे: या पद्धतीत प्रत्यक्ष ज्वलनशील पदार्थच बाजूला केले जातात, जेणेकरून आगीला इंधनाचा स्रोत मिळत नाही. लहान आगी विझवण्यासाठी स्टिरप पंप हे उत्तम साधन आहे.

◦ काळजी व सुरक्षा उपाय: गॅस रेग्युलेटर वापरात नसताना, रात्री झोपताना आणि बाहेरगावी जाताना बंद ठेवण्याची दक्षता घ्यावी. घराबाहेर पडताना विजेवर चालणारी उपकरणे बंद ठेवावीत. 'आग-आग' असे मोठ्याने ओरडून इतरांना सावध करावे आणि मदतीसाठी बोलवावे. अग्निशामक दलाला तत्काळ फोन करून बोलवावे. अग्निशामक टाक्या कशा वापरायच्या याची माहिती घ्यावी.

◦ प्रथमोपचार (आग पीडितांसाठी): रुग्णाला आरामदायक वाटेल अशा रीतीने बसवावे किंवा झोपवावे आणि तत्काळ डॉक्टरांची मदत घ्यावी.

• भूस्खलन (दरडी कोसळणे): नैसर्गिकरीत्या अस्तित्वात असलेल्या भेगा आणि फटींमुळे खडकांचे मोठे तुकडे होतात, विशेषतः अतिवृष्टीच्या काळात खडकांमधील भेगा-फटींमध्ये पाणी शिरून खडकांची झीज होते, वजन वाढते आणि अशा प्रकारचे खडक उतारावरील प्रदेशात घसरून खालील बाजूस स्थिरावतात.

◦ भूस्खलनाची कारणे: भूकंप, त्सुनामी, अतिवृष्टी, वादळे, महापूर यांसारख्या मोठ्या नैसर्गिक आपत्तीनंतरचे परिणाम म्हणून दरडी कोसळण्याचे प्रकार घडतात. बेसुमार वृक्षतोडीमुळेही जमिनीची धूप होते. डोंगराळ/घाटात रस्ते बांधण्यासाठी खोदकाम केल्याने डोंगर कमकुवत होतात आणि त्या कडेचे दगड/खडक कोसळतात.

◦ भूस्खलनाचे परिणाम: नद्यांना अचानक पूर येतात आणि नद्यांचे मार्ग बदलतात. धबधब्याचे स्थानांतरण होते आणि कृत्रिम जलाशय निर्माण होतात. मोठ्या प्रमाणात जीवित व वित्त हानी होते, कारण झाडे, इमारती आणि उतारावरील खडक खालील सपाट क्षेत्रात कोसळतात. वाहतुकीच्या मार्गांवर दरड कोसळल्यास वाहतूक विस्कळीत होते. भूस्खलन होताना त्यावरील वनस्पती जीवन नष्ट होते.

• आपत्ती निवारण - नियोजन आराखडा (शाळा): शाळेच्या आपत्ती निवारणा संदर्भात नियोजन आराखडा असावा, त्यात खालील गोष्टींची नोंद असावी:

◦ शाळेची प्राथमिक माहिती: शाळेचे पूर्ण नाव, पत्ता, मुख्याध्यापकाचे नाव, पत्ता आणि संपर्क क्रमांक, शाळा संस्थापक व व्यवस्थापकांचे नावे व संपर्क क्रमांक, एकूण कर्मचारी संख्या.

◦ शाळा आपत्ती व्यवस्थापन समिती: अग्निशामक, जागरूकता, सूचना, वाहतूक व्यवस्थापन, सुरक्षा आणि प्रसारमाध्यम समिती अशा उपसमित्या असाव्यात, ज्यात प्रत्येकी 2-3 सदस्य असावेत.

◦ इमारतीची विस्तृत माहिती: एकूण खोल्यांची संख्या, वर्गांची संख्या, इयत्ता, छताच्या बांधकामाचे स्वरूप (लाकडी/पत्रा/सिमेंट), इमारतीचे वय आणि वर्ष.

◦ शाळेच्या मैदानाची माहिती: खेळाचे मैदान, प्रार्थना स्थळ, खो-खो, कबड्डी आणि इतर मैदानांचे प्रकार, मैदानाचे मुख्य रस्त्यापासूनचे अंतर.

◦ शाळेची दैनंदिन दिनचर्या: शाळेची सुरु होण्याची, सुट्टीची आणि शाळा सुटण्याची वेळ, शाळेत दररोज होणारे उपक्रम.

◦ संभाव्य धोके: धोक्याचे नाव व प्रकार (सामान्य/मध्यम/तीव्र), भूतकाळातील नुकसान आणि सद्यस्थितीतील नियोजन.

◦ आपत्ती व्यवस्थापन नकाशा: या नकाशात शाळेतील सर्व इमारती, त्यांची रचना, मैदाने, प्रवेशद्वार, शाळेतील संभाव्य धोक्याची ठिकाणे, आपत्तीच्या वेळी सुरक्षित जागा आणि जवळचा रस्ता असावा. हा नकाशा शाळेच्या प्रवेशद्वारावर असावा आणि सर्व विद्यार्थ्यांना त्याची सविस्तर माहिती दिली जावी.

• संस्थांची कार्ये: भारत सरकारने इंडियन माउंटनियरिंग इन्स्टिट्यूट आणि इंटरनॅशनल सेंटर फॉर इंटिग्रेटेड माउंटन डेव्हलपमेंट यांच्या सहकार्याने भूस्खलनाचा आणि त्याच्या परिणामांचा अंदाज वर्तवण्यासाठी कार्यक्रम सुरू केला आहे. भूगर्भशास्त्र संस्था (Institute of Geology) आणि जागतिक भूगर्भशास्त्र मंच (World Geological Forum) देखील या अंदाजे वर्तवण्यात मदत करतात.

Lesson 10: Cell and Cell Organelles

English Notes:

• The cell is recognized as the structural and functional unit of living organisms. Cells vary in size and structure according to the functions they perform in different organs.

• Components of a Cell:

◦ Cell Wall: Present in cells of algae, fungi, and plants, but absent in animal cells. It is an elastic and strong coat around the cell membrane, primarily composed of carbohydrates like cellulose and pectin. Polymers such as lignin, suberin, and cutin are added as needed. Its primary functions are to support and protect the cell by preventing excessive water entry.

◦ Plasma Membrane (Cell Membrane): A thin, delicate, and elastic covering around the cell that separates cell components from the external environment. It is selectively permeable.

▪ Functions: Involved in endocytosis (engulfing food and other substances from outside), exocytosis (expelling waste products from the cell), diffusion (movement of small molecules like O2, CO2), and osmosis (the movement of water from a region of higher water concentration to lower concentration through a selectively permeable membrane).

▪ Osmosis possibilities:

• Isotonic solution: Water concentration inside and outside the cell is equal, so no net water movement.

• Hypotonic solution: Higher water concentration outside the cell, causing water to enter the cell, leading to swelling (endosmosis).

• Hypertonic solution: Lower water concentration outside the cell, causing water to leave the cell, leading to shrinking (exosmosis or plasmolysis).

◦ Cytoplasm: The fluid content between the nucleus and the plasma membrane where all cell organelles are suspended. It stores essential substances like amino acids, glucose, vitamins, and water. Chemical reactions occur in the cytoplasm.

◦ Cell Organelles: These are specialized subunits within the cell, each with a specific function, acting as the "organs of the cell". Most have their own lipoprotein membranes, and except for the nucleus and chloroplast, they can only be seen with an electron microscope.

▪ Nucleus: A spherical, dark-stained, and vital organelle, typically visible as a dark spot in each cell when viewed under a microscope. It has a double membrane with nuclear pores, a nucleolus, and chromatin (which forms chromosomes during cell division). Chromosomes carry genes, functional units for hereditary characteristics.

• Functions: Controls all metabolic activities and cell division. Responsible for transferring hereditary characteristics from parents to offspring via genes.

▪ Endoplasmic Reticulum (ER): A network of fluid-filled minute tubules and sheets, connected internally to the nucleus and externally to the plasma membrane. If its outer surface has ribosome granules, it's called rough ER.

• Functions: Provides structural support to the cell. Involved in the conduction of proteins. Detoxifies harmful substances (toxins from food, air, water) by making them water-soluble for removal from the body.

▪ Golgi Complex (Golgi Apparatus): Composed of 5-8 hollow, flat sacs called cisternae, arranged parallel to each other and filled with various enzymes. Proteins from the ER are packaged into vesicles that move towards the Golgi complex.

• Functions: Serves as a secretory organelle. Modifies, sorts, and packages proteins and other substances. Forms vacuoles and secretory vesicles. Also involved in producing components of the cell wall and plasma membrane.

▪ Lysosomes: Storage sacs containing powerful digestive enzymes, enclosed by a single membrane.

• Functions: Part of the immune system, destroying bacteria and viruses that attack the cell. Act as "destroyer paths" by disposing of old and damaged cell organelles and organic debris. Known as "suicide bags" because they burst and digest their own cells when the cell becomes old or damaged. During starvation, they digest stored proteins and fats.

▪ Mitochondria: Spherical or rod-shaped organelles with a double membrane. The inner membrane is highly folded, forming cristae. The matrix (space inside) contains DNA, ribosomes, and enzymes.

• Functions: Primarily responsible for producing energy-rich ATP (adenosine triphosphate). Also involved in the synthesis of proteins, carbohydrates, and lipids using the energy from ATP.

▪ Vacuoles: Storage sacs for solid or liquid contents, without a typical shape or size; their structure changes based on cell needs. They are bound by a single membrane.

• Functions: Maintain the osmotic pressure of the cell. Store metabolic byproducts and end products like glycogen, proteins, and water. In animal cells, they store waste products and food; in amoeba, they store food before digestion. In plant cells, vacuoles are filled with cell sap and provide turgidity and rigidity.

▪ Plastids: Double-membraned organelles found exclusively in plant cells, responsible for their various colors.

• Types: Leucoplasts (white or colorless) and Chromoplasts (colored). Chloroplasts are a type of chromoplast that contains chlorophyll, giving green color to leaves. Chromoplasts can convert into other types (e.g., green tomatoes turning red due to chlorophyll breakdown and lycopene synthesis).

• Functions: Chloroplasts perform photosynthesis, converting solar energy into chemical energy (food). Chromoplasts impart colors to flowers and fruits. Leucoplasts synthesize and store starchy substances, fats, and proteins.

• Note: Mitochondria and plastids have their own DNA and ribosomes, allowing them to produce their own proteins and replicate themselves.

• Eukaryotic Cells: These are developed cells (5-100 micrometers) possessing a distinct nucleus with a nuclear membrane, nucleolus, and nucleoplasm, and membrane-bound organelles like mitochondria and plastids. They contain more than one chromosome. Found in highly evolved unicellular and multicellular plants and animals.

• Prokaryotic Cells: These are simpler cells (1-10 micrometers) that lack a distinct nucleus and membrane-bound cell organelles. They have a nucleoid (nucleus-like structure) and only one chromosome. Bacteria are an example of prokaryotic cells.

Marathi Notes:

• पेशी हे सजीवांचे रचनात्मक आणि कार्यात्मक एकक मानले जाते. वेगवेगळ्या अवयवांमध्ये वेगवेगळ्या कार्यांनुसार पेशींचे आकार आणि रचना वेगवेगळी असते.

• पेशीचे घटक:

◦ पेशीभित्तिका: शैवाल, कवक आणि वनस्पती पेशींभोवती आढळते; प्राणी पेशीला पेशीभित्तिका नसते. हे पेशीपटलाभोवती असणारे लवचिक आणि मजबूत आवरण असते, जे मुख्यत्वे सेल्युलोज आणि पेक्टीन या कर्बोदकांपासून बनलेले असते. आवश्यकतेनुसार लिग्निन, सुबेरिन, क्युटीन यांसारखी बहुवारिके पेशीभित्तिकेमध्ये तयार होतात. तिचे मुख्य कार्य पेशीला आधार देणे आणि अतिरिक्त पाणी आत जाण्यापासून रोखून पेशीचे रक्षण करणे हे आहे.

◦ प्रद्रव्यपटल/पेशीपटल: हे पेशीभोवती असणारे पातळ, नाजूक आणि लवचिक आवरण असून, पेशीतील घटकांना बाह्य वातावरणापासून वेगळे ठेवते. ते निवडक्षम पारपटल असते.

▪ कार्ये: बाहेरील वातावरणातून अन्न व इतर पदार्थ घेतले जातात (पेशीरक्षण). टाकाऊ पदार्थ पेशीबाहेर टाकले जातात (पेशी उत्सर्जन). O2, CO2 सारख्या लहान रेणूंची पेशीत ये-जा (विसरण) होते. पाण्याचे परासरण (जास्त पाणी असलेल्या भागाकडून कमी पाणी असलेल्या भागाकडे निवडक्षम पारपटलातून पाण्याचा प्रवास) होते.

▪ परासरणाचे प्रकार:

• समपरासारी द्रावण: पेशीभोवतीचे माध्यम आणि पेशी या दोन्हीतील पाण्याचे प्रमाण सारखे असते, त्यामुळे पाणी आत-बाहेर जात नाही.

• अवपरासारी द्रावण: पेशीतील पाण्याचे प्रमाण कमी आणि सभोवतालच्या माध्यमातील पाण्याचे प्रमाण जास्त असल्याने पाणी पेशीत शिरते, याला अंतःपरासरण म्हणतात (उदा. बेदाणे पाण्यात ठेवल्यावर फुगतात).

• अतिपरासारी द्रावण: पेशीतील पाण्याचे प्रमाण जास्त आणि पेशीभोवतालच्या माध्यमातील पाण्याचे प्रमाण कमी असल्याने पेशीतून पाणी बाहेर पडते, याला बहिःपरासरण किंवा रससंकोच म्हणतात (उदा. फळांच्या फोडी साखरेच्या घट्ट पाकात टाकल्यास आकसतात).

◦ पेशीद्रव्य: केंद्रक आणि प्रद्रव्यपटल यांच्यातील द्रव पदार्थ असतो, ज्यात सर्व पेशी अंगके तरंगत असतात. यात अमिनो आम्ल, ग्लुकोज, जीवनसत्त्वे आणि पाणी यांसारखे आवश्यक पदार्थ साठवलेले असतात. पेशीद्रव्यामध्ये रासायनिक अभिक्रिया घडतात.

◦ पेशीअंगके: ही पेशीतील विशेषीकृत उपघटक असतात, ज्यांचे विशिष्ट कार्य असते, त्यांना "पेशीचे अवयव" म्हणतात. बहुतेक पेशीअंगकांना स्वतःचे लायपोप्रोटीन पटल असते, आणि केंद्रक व हरितलवक वगळता, ती केवळ इलेक्ट्रॉन सूक्ष्मदर्शकाने दिसतात.

▪ केंद्रक: पेशीतील गोलाकार, गडद ठिपका, जो अत्यंत महत्त्वाचा असतो, तो सूक्ष्मदर्शकाखाली पाहिल्यावर प्रत्येक पेशीत दिसतो. केंद्रकाभोवती दुहेरी आवरण आणि केंद्रकी छिद्रे असतात, त्यात एक गोलाकार केंद्रकी (nucleolus) आणि रंगसूत्रांचे जाळे (जे पेशी विभाजनाच्या वेळी गुणसूत्रे बनवतात) असते. गुणसूत्रांवर जनुके (Genes) असतात, जी आनुवंशिक गुणांचे कार्य करतात.

• कार्ये: पेशींच्या सर्व चयापचय क्रिया आणि पेशी विभाजनावर नियंत्रण ठेवते. जनुकांद्वारे आनुवंशिक गुणांचे संक्रमण पुढील पिढीत करते.

▪ आंतरद्रव्यजालिका (ER): तरल पदार्थांनी भरलेल्या सूक्ष्मनलिका आणि पट एकमेकांना जोडून बनलेली जाळ्यासारखी रचना असते. ती आतील बाजूने केंद्रकाला तर बाहेरील बाजूने प्रद्रव्यपटलाला जोडलेली असते. जर तिच्या बाह्य पृष्ठभागावर रायबोझोम्सचे कण असतील तर तिला खडबडीत आंतरद्रव्यजालिका म्हणतात.

• कार्ये: पेशीला आधार देणारी चौकट असते. प्रथिनांचे वहन करते. अन्न, हवा, पाणी यांमाफत शरीरात आलेल्या विषारी पदार्थांना जलद्रावणीय करून शरीराबाहेर टाकण्याचे काम करते.

▪ गॉल्जी संकुल (गॉल्जी उपकरण): हे 5-8 पोकळ आणि सपाट पिशव्यांनी (सिस्टर्नी) बनलेले असते, ज्या एकमेकांना समांतर असतात आणि वेगवेगळ्या विकरांनी भरलेल्या असतात. ER मधून आलेली प्रथिने पुटिकांमध्ये (vesicles) बंद केली जातात आणि पेशीद्रव्यामार्फत गॉल्जी संकुलाकडे येतात.

• कार्ये: हे एक स्रावी अंगक आहे. प्रथिने आणि इतर पदार्थांचे रूपांतरण, वर्गीकरण आणि पॅकेजिंग करते. रिक्तिका आणि स्रावी पुटिका तयार करते. तसेच पेशीभित्तिका आणि प्रद्रव्यपटलाचे घटक तयार करण्यातही मदत करते.

▪ लायसोसोम्स: पाचक विकरे असलेले साठे असतात, जे एकाच पटलाने वेढलेले कोश असतात.

• कार्ये: रोगप्रतिकार यंत्रणेचा भाग म्हणून पेशीवर हल्ला करणाऱ्या जीवाणू आणि विषाणूंना नष्ट करते. जीर्ण आणि कमजोर पेशीअंगके, कार्बनी कचरा यांसारख्या टाकाऊ पदार्थांची विल्हेवाट लावते ("उद्ध्वस्त करणारे पथक"). पेशी जुनी किंवा खराब झाली की लायसोसोम्स फुटतात आणि त्यातील विकरे स्वतःच्या पेशीचे पचन करतात, म्हणून त्यांना "आत्मघाती पिशव्या" म्हणतात. उपासमारीच्या काळात ते साठवलेले प्रथिने आणि मेद पचन करतात.

▪ तंतुकणिका (माइटोकॉन्ड्रिया): दुहेरी आवरण असलेली, गोलाकार किंवा दंडाकृती अंगके असतात. आतील आवरण खूप शिखायुक्त (cristae) असते. आतल्या जागेत DNA, रायबोझोम्स आणि विकरे असतात.

• कार्ये: मुख्यतः ऊर्जा-समृद्ध ATP (अ‍ॅडिनोसिन ट्रायफॉस्फेट) तयार करते. ATP मधील ऊर्जा वापरून प्रथिने, कर्बोदके आणि मेद यांचे संश्लेषण करते.

▪ रिक्तिका (व्हॅक्युल्स): स्थायू किंवा द्रव पदार्थांची साठवण करणारे पेशीअंगक असतात. त्यांना विशिष्ट आकार किंवा आकारमान नसते; पेशीच्या गरजेनुसार त्यांची रचना बदलते. रिक्तिका एकपदरी पटलाने वेढलेली असते.

• कार्ये: पेशीचा परासरणीय दाब नियंत्रित ठेवते. चयापचय क्रियेत बनलेली उत्पादने (ग्लायकोजेन, प्रथिने, पाणी) साठवते. प्राणी पेशींमध्ये टाकाऊ पदार्थ आणि अन्न साठवते, तर अमीबामध्ये पचनापूर्वी अन्न साठवते. वनस्पती पेशींमध्ये रिक्तिका पेशीरसाने भरलेल्या असतात आणि त्यांना ताठरता व दृढता देतात.

▪ लवके (प्लॅस्टिड्स): दुहेरी आवरण असलेली अंगके, जी केवळ वनस्पती पेशीत आढळतात आणि त्यांना विविध रंग देतात.

• प्रकार: अवर्णीलवके (पांढरी किंवा रंगहीन) आणि वर्णीलवके (रंगीत). हरितलवके ही एक प्रकारची वर्णीलवके आहेत ज्यात हरितद्रव्य (chlorophyll) असते, ज्यामुळे पानांना हिरवा रंग येतो. वर्णीलवके इतर प्रकारच्या वर्णीलवकांत रूपांतरित होऊ शकतात (उदा. हिरवे कच्चे टोमॅटो पिकल्यावर हरितद्रव्य नष्ट होऊन लाइकोपीन तयार झाल्याने लाल होतात).

• कार्ये: हरितलवके प्रकाशसंश्लेषण करतात, सौर ऊर्जेचे रासायनिक ऊर्जेत (अन्नात) रूपांतर करतात. वर्णीलवकांमुळे फुले आणि फळे यांना रंग प्राप्त होतो. अवर्णीलवके पिष्टमय पदार्थ, मेद आणि प्रथिनांचे संश्लेषण व साठवण करतात.

• टीप: तंतुकणिका आणि लवकांमध्ये स्वतःचे DNA आणि रायबोझोम्स असतात, ज्यामुळे ते स्वतःचे प्रथिने तयार करू शकतात आणि स्वतःची प्रतिकृती बनवू शकतात.

• दृश्य केंद्रकी पेशी (Eukaryotic Cells): या विकसित पेशी (5-100 मायक्रोमीटर) असतात, ज्यांना स्पष्ट केंद्रक (केंद्रकपटल, केंद्रकी आणि केंद्रकद्रव्य असलेले) आणि तंतुकणिका व लवके यांसारखी पटल-युक्त अंगके असतात. त्यांच्यात एकापेक्षा जास्त गुणसूत्रे असतात. या उच्च विकसित एकपेशीय आणि बहुपेशीय वनस्पती व प्राण्यांमध्ये आढळतात.

• आदिकेंद्रकी पेशी (Prokaryotic Cells): या साध्या पेशी (1-10 मायक्रोमीटर) असतात, ज्यांना स्पष्ट केंद्रक किंवा पटल-युक्त पेशी अंगके नसतात. त्यांच्यात केंद्रकासदृश केंद्रकाभ असतो आणि फक्त एकच गुणसूत्र असते. जीवाणू हे आदिकेंद्रकी पेशींचे उदाहरण आहेत.

Top of Form

Bottom of Form

Excel with Excellence

Search This Blog

8th Science (lesson 1-10)(English/Marathi)

Comments

Post a Comment

Popular posts from this blog

10th Science -1 test (lesson 1-10)(English/Marathi)

10th Science -2 Notes (lesson 1-5)(English/Marathi)

10th Science -1 Notes (lesson 6-10)(English/Marathi)