10th Science -2 Notes (lesson 1-5)(English/Marathi)

 

1. Heredity and Evolution / आनुवंशिकता व उत्क्रांती

English:

• Heredity: The transfer of biological characters from one generation to another via genes. Gregor Johann Mendel is considered the pioneer of modern genetics.

• Mutation: Sudden changes in genes, where a nucleotide might change its position, causing minor or considerable changes, like sickle cell anaemia. Hugo de Vries (1901) explained the causality behind these changes.

• DNA as Genetic Material: Oswald Avery, Mclyn McCarty, and Colin McLeod (1944) proved that DNA is the genetic material in all living organisms except viruses.

• Protein Synthesis (Central Dogma): DNA controls the structure and functioning of the body through protein synthesis with the help of RNA.

    ◦ Transcription: The process of RNA synthesis from DNA, where mRNA is produced complementary to one DNA strand.

    ◦ Translation: The process where amino acids are supplied by tRNA as per the coded message (triplet codons) on mRNA. Dr. Har Govind Khorana contributed significantly to the discovery of triplet codons.

    ◦ Translocation: The movement of the ribosome along the mRNA from one end to the other by a distance of one triplet codon.

• Evolution: The gradual change occurring in living organisms over a long duration, leading to the development of organisms and the formation of new species due to natural selection. Life began approximately 3.5 billion years ago with simple compounds forming primitive cells in the ocean.

• Evidences of Evolution:

    ◦ Morphological Evidences: Similarities in external features (e.g., mouth structure, eye position, hair distribution in animals; leaf shape, venation in plants) indicate common origin.

    ◦ Anatomical Evidences: Similarities in the structure of bones and joints in organs of different animals (e.g., human hand, ox foreleg, whale flipper, bat patagium) suggest a common ancestor.

    ◦ Vestigial Organs: Degenerated or underdeveloped useless organs (e.g., human appendix, tail-bone, wisdom teeth, ear muscles) that were functional in ancestors or are functional in other animals.

    ◦ Palaeontological Evidences (Fossils): Remnants and impressions of ancient organisms preserved underground. The study of fossils is crucial for understanding evolution, with Carbon dating method (developed by Willard Libby) used to determine their age.

    ◦ Connecting Links: Organisms showing morphological characters relating them to two different groups (e.g., Peripatus links annelida and arthropoda; duck-billed platypus links reptiles and mammals; lungfish links fishes and amphibians).

    ◦ Embryological Evidences: Comparative study of embryonic development stages of various vertebrates shows extreme similarities during initial stages, indicating a common origin.

• Darwin’s Theory of Natural Selection: Proposed by Charles Darwin, it states that organisms reproduce prolifically and compete for survival. Nature selects only the 'fittest' organisms that show necessary modifications, allowing them to reproduce and form new species.

• Lamarckism: Jean-Baptiste Lamarck proposed that morphological changes occur in living organisms due to the 'use or disuse of organs' and these acquired characters are transferred to the next generation (inheritance of acquired characters). This theory was later disproven as acquired changes are not inherited.

• Speciation: The formation of new species of plants and animals, primarily due to genetic variation, geographical, and reproductive changes.

• Human Evolution: Began approximately 7 crore years ago from monkey-like animals. Key stages include Ramapithecus (~2 crore years ago), skilled human (Homo genus) ~20 lakh years ago, human with erect posture ~15 lakh years ago, and wise-man (Homo sapiens) ~50 thousand years ago (e.g., Neanderthal man, Cro-Magnon man). Agriculture started ~10 thousand years ago, leading to cultural development and establishment of cities.

Marathi:

• आनुवंशिकता: एका पिढीतील जैविक लक्षणे जनुकांद्वारे पुढच्या पिढीत संक्रमित होण्याची प्रक्रिया. ग्रेगर जोहान मेंडेल हे आधुनिक आनुवंशिकीचे जनक मानले जातात.

• उत्परिवर्तन: जनुकांमधील अचानक बदल, जिथे एखादे न्यूक्लिओटाइड आपली जागा बदलते, ज्यामुळे लहान किंवा लक्षणीय बदल होतात, जसे की सिकल सेल ॲनिमिया. ह्यूगो द ऱ्व्हीस (1901) यांनी या बदलांमागील कारण स्पष्ट केले.

• डीएनए आनुवंशिक सामग्री: ओसवालड एवरी, रॅकशलन रॅककार्थी आणि कॉशलन रॅक्ॉइड (1944) यांनी सिद्ध केले की डीएनए हीच सर्व सजीवांमधील आनुवंशिक सामग्री आहे (काही विषाणू वगळता).

• प्रथिन संश्लेषण (सेंट्रल डोग्मा): डीएनए आरएनएच्या मदतीने पेशींच्या कार्यात भाग घेऊन शरीराची रचना आणि कार्य नियंत्रित करतो.

    ◦ प्रतलेखन (Transcription): डीएनए वरील जनुकांच्या साखळीनुसार एम-आरएनए (m-RNA) ची निर्मिती होते.

    ◦ भाषांतरण (Translation): एम-आरएनए (m-RNA) वरील संदेशानुसार टी-आरएनए (t-RNA) अमिनो आमले पुरवतो. डॉ. हरगोविंद खुराणा यांनी ट्रिप्लेट कोडॉनच्या शोधात महत्त्वाचे योगदान दिले.

    ◦ स्थानांतरण (Translocation): रायबोझोम एम-आरएनए (m-RNA) च्या एका टोकाकडून दुसऱ्या टोकाकडे एका ट्रिप्लेट कोडॉनच्या अंतराने सरकतो.

• उत्क्रांती: सजीवांमध्ये दीर्घ कालावधीत होणारा क्रमिक बदल, ज्यामुळे सजीवांचा विकास होतो आणि नैसर्गिक निवडीस प्रतिसाद म्हणून नवीन जीवजाती निर्माण होतात. सुमारे साडेतीन अब्ज वर्षांपूर्वी पृथ्वीवर जीवनाचा उगम झाला.

• उत्क्रांतीचे पुरावे:

    ◦ बाह्यरूपीय पुरावे (Morphological evidences): प्राणी आणि वनस्पतींमधील बाह्य लक्षणांमध्ये समानता (उदा. प्राण्यांमध्ये तोंडाची रचना, कानांची रचना; वनस्पतींमध्ये पानांचा आकार) समान उगमाचे द्योतक आहे.

    ◦ शरीरशास्त्रीय पुरावे (Anatomical evidences): मानवी हात, बैलाचा पाय, वटवाघळाचा चर्मपर यांसारख्या अवयवांच्या हाडांच्या रचनेतील समानता सूचित करते की त्यांचे पूर्वज समान असावेत.

    ◦ अवशेषांगे (Vestigial Organs): सजीवांच्या शरीरातील अवनत किंवा अविकसित निरुपयोगी अवयव (उदा. मानवातील आंत्रपुच्छ, माकडहाड, अक्कलदाढा) जे इतर सजीवांमध्ये कार्यात्मक असू शकतात.

    ◦ पुराजीव विषयक पुरावे (Palaeontological evidences - जीवाश्म): आपत्त्यांमुळे गाडले गेलेल्या सजीवांचे अवशेष व ठसे जे जमिनीखाली सुरक्षित राहतात. जीवाश्मांचा अभ्यास उत्क्रांतीसाठी महत्त्वाचा आहे आणि कार्बन डेटिंग पद्धत (विलार्ड लिबी यांनी शोधली) त्यांच्या वयाचे निर्धारण करते.

    ◦ जोडणारे दुवे (Connecting Links): काही प्राणी आणि वनस्पती अशा बाह्य लक्षणांनी जोडलेले असतात जे त्यांना दोन भिन्न गटांशी संबंधित करतात (उदा. पेरिपॅटस ॲनेलिडा व आर्थ्रोपोडा यांना जोडतो; डक-बिल्ड प्लॅटिपस सरीसृप व सस्तन यांना जोडतो; लंग फिश मत्स्य व उभयचर यांना जोडतो).

    ◦ भ्रूणविज्ञान विषयक पुरावे (Embryological evidences): विविध पृष्ठवंशीय प्राण्यांच्या भ्रूणवाढीच्या अवस्थेचा तुलनात्मक अभ्यास केल्यास प्रारंभिक अवस्थेत खूपच साम्य दिसते, जे समान उगमाचे द्योतक आहे.

• डार्विनचा नैसर्गिक निवडीचा सिद्धांत (Darwin’s theory of natural selection): चार्ल्स डार्विनने मांडलेला हा सिद्धांत सांगतो की सजीव प्रचंड संख्येने पुनरुत्पादन करतात व जीवघेणी स्पर्धा करतात. या स्पर्धेत जो जीव जिंकण्यासाठी आवश्यक गुणधर्म दाखवतो, तोच टिकून राहतो आणि निसर्ग योग्य जीव निवडतो, ज्यामुळे नवीन प्रजाती तयार होतात.

• लॅमार्कवाद (Lamarckism): जीन बापटीस्ट लॅमार्कने असे प्रतिपादन केले की सजीवांच्या शरीररचनेत होणारे बदल त्या जीवाच्या प्रयत्नामुळे वा आळसामुळे (इंद्रियांचा वापर व न वापरण्याचा सिद्धांत) होतात, आणि हे 'मिळवलेले वैशिष्ट्ये' (Acquired characters) पुढील पिढीकडे संक्रमित होतात. हा सिद्धांत नंतर चुकीचा सिद्ध झाला.

• जाती उद्भव (Speciation): जनुकीय परिवर्तन, भौगोलिक आणि पुनरुत्पादनीय बदलांमुळे नवीन जीवजातींची निर्मिती होते.

• मानवी उत्क्रांती: सुमारे 7 कोटी वर्षांपूर्वी वानरांसारख्या प्राण्यांपासून सुरू झाली. महत्त्वाच्या टप्प्यांमध्ये रामापिथेकस (~2 कोटी वर्षांपूर्वी), कुशल मानव (होमो वंश) (~20 लाख वर्षांपूर्वी), ताठ चालणारा मानव (~15 लाख वर्षांपूर्वी), आणि बुद्धिमान मानव (होमो सॅपियन) (~50 हजार वर्षांपूर्वी, उदा. निअँडरथॉल मानव, क्रो-मॅग्नॉन मानव) यांचा समावेश आहे. सुमारे 10 हजार वर्षांपूर्वी शेती सुरू झाली, ज्यामुळे सांस्कृतिक विकास आणि शहरांची स्थापना झाली.

 

 

2. Life Processes in Living Organisms Part -1 / सजीवांतील जीवनप्रक्रिया भाग-1

English:

• Life Processes: Processes like nutrition, respiration, circulation, excretion, sensation & response, and reproduction are essential for an organism to remain alive. Reproduction, specifically, ensures the continuity of the species.

• Energy Production: Living organisms require a continuous source of energy for their life processes. Carbohydrates, fats, and lipids are the main sources of this energy, which is harvested by mitochondria in each cell. Oxygen is also necessary.

    ◦ Carbohydrates: Primarily used for energy production (4 Kcal/gram) through cellular respiration, where glucose is oxidized step by step in cells.

    ◦ Proteins: Macromolecules formed by many amino acids (4 Kcal/gram). They are digested into amino acids, which are then used by cells and organs to produce various necessary proteins (e.g., melanin, keratin, hormones, enzymes, hemoglobin).

    ◦ Lipids: Formed by fatty acids and alcohol (9 KCal/gram). Digested into fatty acids and alcohol, used to produce plasma membrane components, hormones (e.g., progesterone, estrogen), and nerve cell coverings.

    ◦ Vitamins: A group of heterogeneous compounds essential for various body processes. Types A, D, E, K are fat-soluble, while B and C are water-soluble.

    ◦ Water: An essential nutrient, comprising 65-70% of the body, crucial for cell and body functioning.

    ◦ Fibers: Essential nutrients that aid in the digestion and egestion of undigested substances.

• Cellular Respiration:

    ◦ Aerobic Respiration (with oxygen): Glucose is oxidized in three steps:

        1. Glycolysis: Occurs in the cytoplasm. Glucose is oxidized to two molecules of pyruvic acid, ATP, NADH2, and water. Pyruvic acid is then converted to Acetyl-Coenzyme-A, releasing NADH2 and CO2.

        2. Tricarboxylic Acid Cycle (Krebs Cycle): Occurs in the mitochondria. Acetyl-Coenzyme-A is completely oxidized, producing CO2, H2O, NADH2, FADH2, and ATP.

    ◦ Anaerobic Respiration (without oxygen): Occurs in some organisms and under oxygen depletion. Glucose is incompletely oxidized, yielding less energy. Pyruvic acid converts to other organic acids or alcohol (fermentation). Examples include many bacteria, and human muscle cells during strenuous exercise (leading to lactic acid accumulation).

• ATP (Adenosine triphosphate): An energy-rich molecule, known as the ‘energy currency’ of the cell.

• Cell Division: A fundamental property of cells and organisms, essential for new organism formation, growth, restoration of emaciated body, wound healing, and formation of new blood cells.

    ◦ Types: Mitosis (in somatic and stem cells) and Meiosis (in germ cells).

    ◦ Chromosome Duplication: Before any cell division, the chromosome number in the nucleus doubles (from 2n to 4n).

    ◦ Mitosis (Somatic Cell Division): Completed in two main steps:

        1. Karyokinesis (Nuclear Division): Occurs in four phases:

            • Prophase: Chromosomes condense, become short and thick; nuclear membrane and nucleolus start to disappear.

            • Metaphase: Nuclear membrane completely disappears; chromosomes align at the equatorial plane; spindle fibers form.

            • Anaphase: Centromeres split, sister chromatids separate and are pulled to opposite poles (now called daughter chromosomes).

            • Telophase: Chromosomes decondense; nuclear membrane reforms around each set, forming two daughter nuclei; nucleolus reappears.

        2. Cytokinesis (Cytoplasmic Division): Cytoplasm divides, forming two new daughter cells (via a notch in animal cells or a cell plate in plant cells).

    ◦ Meiosis (Germ Cell Division): Completed in two stages:

        1. Meiosis-I: Involves genetic recombination (crossing over) between homologous chromosomes, leading to the formation of two haploid (n) cells.

        2. Meiosis-II: Similar to mitosis, where the two haploid cells from Meiosis-I divide, separating recombined sister chromatids, resulting in four haploid daughter cells. This process is crucial for gamete production and spore formation, and ensures genetic variation among offspring.

Marathi:

• जीवनप्रक्रिया: पोषण, श्वसन, रक्ताभिसरण, उत्सर्जन, संवेदन व प्रतिसाद, आणि प्रजनन यांसारख्या प्रक्रिया सजीवाला जिवंत राहण्यासाठी आवश्यक आहेत. प्रजनन विशेषतः प्रजातीचे सातत्य राखण्यास मदत करते.

• ऊर्जा निर्मिती: सजीवांना त्यांच्या जीवनप्रक्रियांसाठी ऊर्जेच्या अखंड स्रोताची आवश्यकता असते. कर्बोदके, स्निग्ध पदार्थ आणि प्रथिने हे या ऊर्जेचे मुख्य स्रोत असून, ती प्रत्येक पेशीतील तंतुकणिकांच्या मदतीने मिळवली जाते. ऑक्सिजनही आवश्यक असतो.

    ◦ कर्बोदके: दररोजच्या गरजेसाठी ऊर्जा निर्मितीसाठी प्रामुख्याने वापरली जातात (4 Kcal/ग्रॅम). पेशींमध्ये ग्लुकोजचे टप्प्याटप्प्याने ऑक्सिडीकरण होते, याला ‘पेशीस्तरावरील श्वसन’ म्हणतात.

    ◦ प्रथिने: अनेक अमिनो आम्लांचे एकत्र जोडून तयार झालेले महारेणू (4 Kcal/ग्रॅम). पचनानंतर अमिनो आम्ले तयार होतात, जी पेशी व अवयवांद्वारे शरीरासाठी आवश्यक विविध प्रथिने (उदा. मेलेनिन, केराटिन, संप्रेरके, विकरे, हिमोग्लोबिन) तयार करण्यासाठी वापरली जातात.

    ◦ स्निग्ध पदार्थ: मेदाम्ले आणि अल्कोहोल यांच्या संयोगाने तयार होतात (9 KCal/ग्रॅम). पचनानंतर मेदाम्ले व अल्कोहोलमध्ये रूपांतरित होऊन प्लाझ्मा पटल, संप्रेरके (उदा. प्रोजेस्टेरॉन, इस्ट्रोजेन) आणि चेतापेशींवरील आवरण तयार करण्यासाठी वापरले जातात.

    ◦ जीवनसत्त्वे (Vitamins): विविध रासायनिक पदार्थांचा गट जो शरीरातील विविध प्रक्रियांच्या योग्य कार्यासाठी आवश्यक आहे. A, D, E, K हे मेद-विद्राव्य, तर B आणि C जल-विद्राव्य आहेत.

    ◦ पाणी: एक अत्यंत आवश्यक पोषकद्रव्य, शरीराच्या 65-70% भागामध्ये पाणी असते, पेशी व संपूर्ण शरीराच्या कार्यासाठी ते महत्त्वाचे आहे.

    ◦ तंतुमय पदार्थ (Fibers): आवश्यक पोषकद्रव्ये जे पचवता येत नाहीत, पण इतर पदार्थांच्या पचनात आणि न पचलेले पदार्थ बाहेर टाकण्यास मदत करतात.

• पेशीस्तरावरील श्वसन (Cellular Respiration):

    ◦ ऑक्सिश्वसन (Aerobic Respiration - ऑक्सिजनच्या साहाय्याने): ग्लुकोजचे तीन टप्प्यांत ऑक्सिडीकरण होते:

        1. ग्लुकोज-विघटन (Glycolysis): पेशीद्रव्यात घडते. ग्लुकोजचे विघटन होऊन दोन पायरुविक आम्ल, ATP, NADH2, आणि पाणी यांचे रेणू तयार होतात. पायरुविक आम्लाचे पुढे ॲसेटील-को-एनझाईम-A मध्ये रूपांतर होते.

        2. ट्रायकार्बोक्झील‍िक आम्ल चक्र (Krebs Cycle): तंतुकणिकेमध्ये घडते. ॲसेटील-को-एनझाईम-A चे पूर्ण ऑक्सिडीकरण होऊन CO2, H2O, NADH2, FADH2, आणि ATP चे रेणू मिळतात.

    ◦ विनॉक्सिश्वसन (Anaerobic Respiration - ऑक्सिजनविना): काही सजीवांमध्ये व ऑक्सिजनची पातळी कमी झाल्यास घडते. ग्लुकोजचे अपूर्ण ऑक्सिडीकरण होते, ज्यामुळे कमी ऊर्जा मिळते. पायरुविक आम्लाचे रूपांतर इतर कार्बनी आम्लांमध्ये किंवा अल्कोहोलमध्ये होते (किण्वन). उदा. अनेक जीवाणू आणि मानवी स्नायू पेशींमध्ये (व्यायामावेळी लॅक्टिक आम्ल साठते).

• ATP (ॲडेनोसिन ट्रायफॉसफेट): एक ऊर्जा-समृद्ध रेणू, ज्याला पेशीचे ‘ऊर्जा चलन’ म्हणतात.

• पेशीविभाजन (Cell Division): पेशी आणि सजीवांचा एक मूलभूत गुणधर्म, नवीन सजीवाची निर्मिती, वाढ, शरीराची झीज भरून काढणे, जखमा बऱ्या करणे, आणि रक्तपेशी तयार करणे यासाठी आवश्यक.

    ◦ प्रकार: सूत्री विभाजन (Mitosis) (कायिक पेशी व मूलपेशींमध्ये) आणि अर्धसूत्री विभाजन (Meiosis) (जनन पेशींमध्ये).

    ◦ गुणसूत्र द्विगुणन: कोणत्याही पेशी विभाजनापूर्वी पेशीतील गुणसूत्रांची संख्या द्विगुणित होते (2n ते 4n).

    ◦ सूत्री विभाजन (कायिक पेशी विभाजन): दोन मुख्य टप्प्यांत पूर्ण होते:

        1. प्रकलविभाजन (Karyokinesis - केंद्रकाचे विभाजन): चार अवस्थांमध्ये होते:

            • पूर्वावस्था (Prophase): गुणसूत्रे घट्ट होतात, आखूड व जाड होतात; केंद्रकावरण व केंद्रकी नाहीसे होऊ लागतात.

            • मध्यावस्था (Metaphase): केंद्रकावरण पूर्णपणे नाहीसे होते; गुणसूत्रे विषुववृत्तीय प्रतलाला समांतर संरचित होतात; तर्कुतंतू तयार होतात.

            • पश्चावस्था (Anaphase): गुणसूत्रबिंदूंचे विभाजन होते, अर्धगुणसूत्र वेगळे होऊन विरुद्ध ध्रुवांकडे ओढली जातात (नवजात गुणसूत्रे).

            • अंत्यावस्था (Telophase): गुणसूत्रे पुन्हा पातळ होतात; केंद्रकावरण प्रत्येक संचाभोवती तयार होते, दोन नवजात केंद्रके तयार होतात.

        2. परिकलविभाजन (Cytokinesis - जीवद्रव्याचे विभाजन): जीवद्रव्याचे विभाजन होऊन दोन नवीन पेशी (नवजात पेशी) तयार होतात (प्राणी पेशींमध्ये खाच, वनस्पती पेशींमध्ये पेशीपटल तयार होते).

    ◦ अर्धसूत्री विभाजन (जनन पेशी विभाजन): दोन टप्प्यांत पूर्ण होते:

        1. अर्धसूत्री विभाजन भाग-I: सजातीय गुणसूत्रांमध्ये जनुकीय विचरण (क्रॉसिंग ओव्हर) होते, ज्यामुळे दोन एकगुणी (n) पेशी तयार होतात.

        2. अर्धसूत्री विभाजन भाग-II: सूत्री विभाजनासारखेच असते, ज्यात अर्धसूत्री विभाजन भाग-I मधून तयार झालेल्या दोन एकगुणी पेशी विभाजित होऊन चार एकगुणी नवजात पेशी तयार होतात. ही प्रक्रिया युग्मक निर्मिती आणि बीजाणू निर्मितीसाठी अत्यंत महत्त्वाची आहे आणि जनुकीय विविधतेसाठी कारणीभूत ठरते.

 

3. Life Processes in Living Organisms Part - 2 / सजीवांतील जीवनप्रक्रिया भाग - 2

English:

• Reproduction: A vital life process that ensures the continuity of the species, even though it doesn't directly contribute to an individual's survival.

• Asexual Reproduction: The formation of a new organism from a single parent without the involvement of gametes. The offspring is genetically identical to the parent. It occurs through mitotic cell division.

    ◦ In Unicellular Organisms:

        ▪ Binary Fission: The parent cell divides into two similar daughter cells (e.g., Amoeba, Paramecium, Euglena, Bacteria).

        ▪ Budding (Yeast): A small bulge (bud) forms on the parent cell, receives a daughter nucleus, grows, and separates to live independently.

    ◦ In Multicellular Organisms:

        ▪ Fragmentation: The parent body breaks into many fragments, each developing into a new independent organism (e.g., Spirogyra, Sycon).

        ▪ Regeneration: The ability to regrow discarded or damaged body parts (e.g., wall lizard's tail) or form a new organism from a broken part (e.g., Planaria).

        ▪ Budding (Hydra): An outgrowth (bud) develops from regenerative cells, forms a small hydra, and then separates.

        ▪ Vegetative Propagation (Plants): Reproduction using vegetative parts like roots, stems, leaves, or buds (e.g., potato 'eyes', Bryophyllum leaf buds, sugarcane nodes).

        ▪ Spore Formation (Fungi): Fungi like Mucor produce spores in sporangia, which are released and germinate into new fungal colonies.

• Sexual Reproduction: Involves two germ cells (male and female gametes) and the union of these gametes (fertilization) to form a diploid zygote. The zygote then develops into a new individual through mitosis. This process leads to genetic variation, which helps organisms adapt to changing environments and prevents extinction.

    ◦ In Plants (Flower): The flower is the functional unit for sexual reproduction.

        ▪ Essential Whorls: Androecium (male whorl - stamens) produces pollen grains (containing male gametes) and Gynoecium (female whorl - carpels) contains ovules (containing egg cell and polar nuclei).

        ▪ Pollination: Transfer of pollen grains from anther to stigma, aided by abiotic or biotic agents.

        ▪ Double Fertilization: One male gamete fuses with the egg cell to form the zygote, and the other male gamete fuses with two polar nuclei to form the endosperm.

        ▪ Post-Fertilization: The ovule develops into a seed, and the ovary develops into a fruit. Seeds germinate to form new plantlets.

    ◦ In Humans:

        ▪ Male Reproductive System: Consists of testes (produce sperms by meiosis), various ducts, and glands (seminal vesicle, prostate gland, Cowper's glands) which contribute to semen formation.

        ▪ Female Reproductive System: Includes a pair of ovaries (release one ovum monthly from puberty to menopause), oviducts (site of fertilization), uterus (site of embryo implantation), and vagina.

        ▪ Fertilization: Internal in humans, occurring in the oviduct when a sperm fertilizes an ovum.

        ▪ Development and Birth: The zygote undergoes mitotic divisions, forms an embryo, implants in the uterus, and develops for approximately nine months, nourished by the placenta.

        ▪ Menstrual Cycle: A repetitive process in the female reproductive system every 28-30 days, controlled by four hormones: FSH, LH, estrogen, and progesterone. It involves the development and release of an ovum (ovulation) and preparation of the uterus for implantation. If fertilization does not occur, the uterine lining is shed (menstruation).

        ▪ Gender Determination: The male partner determines the gender of the child (X chromosome from male + X from female = girl; Y from male + X from female = boy).

• Reproduction and Modern Technology (for childless couples):

    ◦ IVF (In Vitro Fertilization): Fertilization of ovum and sperm in a test tube, followed by implantation of the embryo into the uterus.

    ◦ Surrogacy: An embryo formed by IVF is implanted into another woman's uterus (surrogate mother) who carries the pregnancy to term.

    ◦ Sperm Bank/Semen Bank: A facility where semen from desired donors is collected and stored, used for IVF when male partner has sperm production issues. Donor identity is kept secret.

• Twins:

    ◦ Monozygotic Twins: Formed from a single zygote that divides into two groups of cells early in embryonic development. They are genetically identical and always of the same gender. Conjoined (Siamese) twins can form if division occurs after 8 days.

    ◦ Dizygotic Twins: Formed when two separate ova are fertilized by two separate sperms, resulting in two distinct zygotes. They are genetically different and can be of the same or different genders.

• Reproductive Health: Refers to a person's physical, mental, and social strength related to reproductive aspects. Awareness of personal hygiene (especially during menstruation for women and genital cleanliness for men) is crucial to prevent infections and maintain overall health. Sexual diseases like syphilis and gonorrhoea are caused by bacteria and have specific symptoms.

Marathi:

• प्रजनन: एक महत्त्वाची जीवनप्रक्रिया जी प्रजातीचे सातत्य टिकवून ठेवते, जरी ती व्यक्तीला जिवंत राहण्यासाठी थेट उपयोगी नसली तरी.

• अलैंगिक प्रजनन: युग्मकांच्या सहभागाशिवाय एकाच जनकापासून नवीन सजीव तयार होण्याची प्रक्रिया. यामध्ये नवजात सजीव जनकासारखाच जनुकीयदृष्ट्या समान असतो आणि सूत्री पेशीविभाजनाने घडतो.

    ◦ एकपेशीय सजीवांमध्ये:

        ▪ द्विविभाजन: जनक पेशीचे दोन समान नवजात पेशींमध्ये विभाजन होते (उदा. अमीबा, पॅरामेशियम, युग्लिना, जीवाणू).

        ▪ कलिकायन (किण्व/यीस्ट): जनक पेशीवर एक लहान फुगवटा (कलिका) येतो, त्यात नवजात केंद्रक प्रवेश करते, वाढते आणि स्वतंत्रपणे जगण्यासाठी वेगळे होते.

    ◦ बहुपेशीय सजीवांमध्ये:

        ▪ खंडीभवन: जनक सजीवाचे शरीर अनेक तुकड्यांमध्ये मोडते आणि प्रत्येक तुकडा नवीन सजीव म्हणून जगतो (उदा. स्पायरोगायरा, सायकॉन).

        ▪ पुनर्जनन: शरीराचा तुटलेला किंवा गमावलेला भाग पुन्हा निर्माण करण्याची क्षमता (उदा. पालीची शेपटी) किंवा तुटलेल्या भागांपासून संपूर्ण नवीन सजीव तयार करण्याची क्षमता (उदा. प्लॅनेरिया).

        ▪ कलिकायन (हायड्रा): शरीरभित्तीतील पुनर्जननात्मक पेशींच्या वाढीमुळे एक बाह्यवाढ (कलिका) तयार होते, जी लहान हायड्रा म्हणून वाढते आणि नंतर वेगळी होते.

        ▪ शाकीय प्रजनन (वनस्पती): मूळ, खोड, पर्ण, मुकुल यांसारख्या शाकीय भागांच्या मदतीने प्रजनन (उदा. बटाट्याचे डोळे, ब्रायोफायलमची पाने, ऊस).

        ▪ बीजाणू निर्मिती (कवक): म्यूकरसारख्या कवकांमध्ये बीजाणूधानीत बीजाणू तयार होतात, जे बाहेर पडून ओलसर व उबदार ठिकाणी नवीन कवकाची वसाहत तयार करतात.

• लैंगिक प्रजनन: दोन युग्मक पेशी (नर व मादी युग्मक) यांच्या मदतीने होते आणि या युग्मकांच्या संयोगाने (फलन) द्विगुणी युग्मनज तयार होतो. युग्मनज सूत्री विभाजनाने विकसित होऊन नवीन सजीव तयार होतो. ही प्रक्रिया जनुकीय विविधतेस कारणीभूत ठरते, ज्यामुळे सजीव बदलत्या वातावरणाशी जुळवून घेतात आणि नामशेष होण्यापासून वाचतात.

    ◦ वनस्पतींमध्ये (फूल): फूल हे लैंगिक प्रजननाचे कार्यात्मक एकक आहे.

        ▪ आवश्यक मंडले: पुमंग (नर मंडल - पुंकेसर) परागकण (नर युग्मक) तयार करतो आणि जायांग (मादी मंडल - स्त्रीकेसर) बीजांडे (अंडपेशी व ध्रुवीय केंद्रके) धारण करतो.

        ▪ परागण: परागकोशातील परागकण स्त्रीकेसराच्या कुक्षीवर स्थानांतरित होण्याची प्रक्रिया, जी अजैविक किंवा जैविक घटकांद्वारे होते.

        ▪ द्विफलन: एक नर युग्मक अंडपेशीशी संयोग पावते आणि युग्मनज तयार होतो; दुसरे नर युग्मक दोन ध्रुवीय केंद्रकांशी संयोग पावून भ्रूणपोष तयार होतो.

        ▪ फलनानंतर: बीजांडाचे रूपांतर बीजात आणि अंडाशयाचे रूपांतर फळात होते. बीजे रुजून नवीन रोपटे तयार होते.

    ◦ मानवामध्ये:

        ▪ मानवी पुरुष प्रजनन संस्था: वृषण (शुक्रपेशी तयार होतात), विविध वाहिन्या आणि ग्रंथी (शुक्राशय, पुरःस्थ ग्रंथी, काऊपर्स ग्रंथी) यांचा समावेश असतो, जे रेत निर्मितीस मदत करतात.

        ▪ मानवी स्त्री-प्रजनन संस्था: अंडाशयाची जोडी (दरमहा एक अंडपेशी बाहेर पडते, यौवनास्थेपासून रजोनिवृत्तीपर्यंत), अंडनलिका (फलनाचे स्थान), गर्भाशय (भ्रूण रोपणाचे स्थान), आणि योनी यांचा समावेश होतो.

        ▪ फलन: मानवामध्ये अंतर्गत असते, जे अंडनलिकात शुक्राणू व अंडपेशीच्या संयोगाने घडते.

        ▪ विकास व जन्म: युग्मनजाचे सूत्री विभाजन होऊन भ्रूण तयार होतो, गर्भाशयात रोपण होतो आणि साधारणतः नऊ महिन्यांत वाढ पूर्ण होते, अपरा (Placenta) द्वारे पोषण मिळते.

        ▪ आर्तवचक्र/ऋतुचक्र: स्त्री प्रजनन संस्थेतील दर 28-30 दिवसांनी होणारे बदल, जे FSH, LH, इस्ट्रोजेन आणि प्रोजेस्टेरॉन या चार संप्रेरकांद्वारे नियंत्रित होतात. यात अंडपेशीचा विकास व बाहेर पडणे (अंडमोचन) आणि गर्भाशयाची रोपणासाठी तयारी यांचा समावेश असतो. फलन न झाल्यास गर्भाशयाचे अंतःस्तर झिजून बाहेर पडते (पाळी).

        ▪ लिंगनिश्चिती: दांपत्याला मुलगा होणार की मुलगी हे पुरुष भागीदारावर अवलंबून असते (पुरुषाकडून X किंवा Y गुणसूत्र).

• प्रजनन व आधुनिक तंत्रज्ञान (अपत्यहीन दांपत्यांसाठी):

    ◦ काचनलिकेतील फलन (IVF - In Vitro Fertilization): अंडपेशी व शुक्राणूंचे फलितीकरण शरीराबाहेर टेस्ट ट्यूबमध्ये करणे, त्यानंतर भ्रूण गर्भाशयात रोपण करणे.

    ◦ भाडोत्री मातृत्व (Surrogacy): IVF द्वारे तयार केलेला भ्रूण दुसऱ्या स्त्रीच्या गर्भाशयात रोपण करणे, जी गर्भारपणाचा कालावधी पूर्ण करते.

    ◦ वीर्य पेढी (Sperm Bank/Semen Bank): इच्छुक पुरुषांचे वीर्य तपासणीनंतर गोळा करून साठवून ठेवले जाते, जे पुरुष भागीदाराला शुक्रपेशी निर्मितीची समस्या असल्यास IVF साठी वापरले जाते. दात्याची ओळख गुप्त ठेवली जाते.

• जुळे (Twins):

    ◦ एकयुग्मजी जुळे (Monozygotic Twins): एकाच युग्मनजापासून तयार होतात, ज्यात भ्रूणाच्या पेशी प्रारंभिक अवस्थेत दोन गटांमध्ये विभागल्या जातात. हे जुळे जनुकीयदृष्ट्या समान असतात आणि त्यांचे लिंग नेहमी एकच असते. विभाजनास उशीर झाल्यास सांधलेले जुळे होऊ शकतात.

    ◦ द्वियुग्मजी जुळे (Dizygotic Twins): दोन वेगवेगळ्या अंडपेशी दोन वेगवेगळ्या शुक्राणूंनी फलित होऊन दोन स्वतंत्र युग्मनज तयार होतात. हे जुळे जनुकीयदृष्ट्या भिन्न असतात आणि त्यांचे लिंग समान किंवा भिन्न असू शकते.

• प्रजनन आरोग्य: व्यक्तीची प्रजननसंबंधित शारीरिक, मानसिक आणि सामाजिक सुदृढता. वैयक्तिक स्वच्छतेची (विशेषतः स्त्रियांसाठी मासिक पाळी दरम्यान आणि पुरुषांसाठी जननेंद्रियांची स्वच्छता) जाणीव महत्त्वाचे आहे. लैंगिक आजार जसे सिफिलिस आणि गोनोरिया जीवाणूंमुळे होतात आणि त्यांची विशिष्ट लक्षणे आहेत.

 

 

4. Environmental Management / पर्यावरणीय व्यवस्थापन

English:

• Ecosystem: Formed by the interaction of biotic and abiotic factors, where each component (producers, consumers, decomposers) plays a crucial role.

• Environment: A broad concept encompassing physical, chemical, and biological factors that affect living organisms. It includes natural (air, water, land, organisms, atmosphere) and artificial environments.

• Ecology: The science that studies the interactions between biotic and abiotic factors of the environment. The ecosystem is the basic functional unit for studying ecology.

• Environmental Degradation: The continuous damage to the environment observed everywhere, often due to human activities and over-utilization of natural resources.

• Environmental Conservation - Our Social Responsibility: Since humans have disturbed the environmental balance, they alone can conserve and improve nature's quality. Public participation and awareness are essential for effective environmental protection.

• Pollution: A broad concept including air, water, sound, soil, thermal, light, radiation, and plastic pollution, all of which have adverse effects on living organisms and necessitate environmental conservation.

    ◦ Radioactive Pollution: Can be natural (UV, infrared) or man-made (X-rays, nuclear reactors). It causes serious health issues like cancer, tissue damage, genetic changes, and vision impairment.

• Biodiversity: The richness of living organisms in nature due to the presence of varieties of organisms, ecosystems, and genetic variations within a species. It occurs at three levels:

    ◦ Genetic Diversity: Diversity among organisms of the same species (e.g., individual humans differ).

    ◦ Species Diversity: The innumerable species of plants, animals, and microbes found in nature.

    ◦ Ecosystem Diversity: The variety of ecosystems in each region, formed by the interactions of plants, animals, their habitats, and environmental changes.

• Biodiversity Conservation Methods: Protecting rare species, establishing national parks and sanctuaries, declaring bioreserves, implementing conservation projects for special species, conserving all plants and animals, observing rules, and maintaining records of traditional knowledge.

• Sacred Groves: Forests conserved in the name of god and considered sacred, functioning as community-protected sanctuaries (e.g., in Western Ghats, India).

• Biodiversity Hotspots: 34 highly sensitive biodiversity areas reported globally, which have experienced significant destruction but still hold a large percentage of the world's plant species. Examples in India include parts of the Western Ghats and Eastern Himalayan jungles.

• Endangered Species Classification (IUCN Red List):

    1. Endangered Species: Very low numbers, likely to go extinct if no special measures are taken (e.g., Lion-tailed Monkey, Great Indian Bustard).

    2. Rare Species: Low numbers, endemic, rapid extinction possible (e.g., Red Panda, Musk Deer).

    3. Vulnerable Species: Numbers significantly reduced and continuously decreasing (e.g., Tiger, Asiatic Lion).

    4. Indeterminate Species: Seem endangered but lack definite information due to behavioral habits (e.g., Giant Squirrel - Shekru).

• My Role in Environment Conservation: Encompasses various actions such as Conservation (of resources), Awareness (education, guidance), Prevention (of harm, planning), Preservation (of what is left, remedies), and Control (stopping harmful activities, changing mindset).

Marathi:

• परिसंस्था (Ecosystem): जैविक आणि अजैविक घटक आणि त्यांच्यातील आंतरक्रिया यांनी बनलेली असते, जिथे प्रत्येक घटक (उत्पादक, उपभोक्ता, विघटक) महत्त्वाची भूमिका बजावतो.

• पर्यावरण: एक व्यापक संकल्पना ज्यात सजीवांवर परिणाम करणारे भौतिक, रासायनिक आणि जैविक घटक समाविष्ट आहेत. यात नैसर्गिक (उदा. हवा, पाणी, जमीन, सजीव, वातावरण) आणि मानवनिर्मित पर्यावरण यांचा समावेश होतो.

• पारिस्थितिकी (Ecology): पर्यावरणातील जैविक आणि अजैविक घटकांमधील आंतरसंबंधांचा अभ्यास करणारे शास्त्र. परिसंस्था हे पारिस्थितिकीच्या अभ्यासाचे मूलभूत कार्यात्मक एकक आहे.

• पर्यावरणाची हानी: सर्वत्र दिसून येणारी पर्यावरणाची सततची हानी, जी अनेकदा मानवी कृती आणि नैसर्गिक संसाधनांच्या अतिवापरामुळे होते.

• पर्यावरण संवर्धन - आपली सामाजिक जबाबदारी: मानवाने पर्यावरणाचा समतोल बिघडवला असल्याने, तोच त्याचे संवर्धन आणि गुणवत्ता सुधारू शकतो. प्रभावी पर्यावरण संरक्षणासाठी लोकांचा सहभाग आणि जनजागृती आवश्यक आहे.

• प्रदूषण: एक व्यापक संकल्पना ज्यात हवा, जल, ध्वनी, भूमी, औष्णिक, प्रकाश, किरणोत्सारी आणि प्लास्टिक प्रदूषण यांचा समावेश होतो. या सर्वांचे सजीवांवर विपरीत परिणाम होतात आणि त्यामुळे पर्यावरण संवर्धनाची तातडीची गरज निर्माण झाली आहे.

    ◦ किरणोत्सारी प्रदूषण: नैसर्गिक (अल्ट्रा व्हायोलेट, इन्फ्रा रेड किरणे) किंवा मानवनिर्मित (एक्स-रे, अणुभट्ट्यांमधून). यामुळे कर्करोग, ऊतींचा नाश, जनुकीय बदल आणि दृष्टीदोष यांसारखे गंभीर आरोग्य प्रश्न निर्माण होतात.

• जैवविविधता (Biodiversity): निसर्गात आढळणाऱ्या सजीवसृष्टीची समृद्धी, जी सजीवांच्या विविध प्रजाती, परिसंस्था आणि एकाच प्रजातीतील जनुकीय विविधतेमुळे प्राप्त होते. ती तीन स्तरांवर दिसून येते:

    ◦ आनुवंशिक विविधता: एकाच जातीतील सजीवांमध्ये आढळणारी विविधता (उदा. प्रत्येक मनुष्य दुसऱ्यापेक्षा वेगळा असतो).

    ◦ प्रजातींची विविधता: निसर्गात आढळणाऱ्या असंख्य वनस्पती, प्राणी आणि सूक्ष्मजीवांच्या प्रजाती.

    ◦ परिसंस्थेची विविधता: प्रत्येक प्रदेशात असलेल्या विविध परिसंस्था, ज्या वनस्पती, प्राणी, त्यांचा अधिवास आणि पर्यावरणीय बदलांमधील आंतरक्रियातून निर्माण होतात.

• जैवविविधतेचे संवर्धन पद्धती: संकटग्रस्त प्रजातींचे संरक्षण करणे, राष्ट्रीय उद्याने व अभयारण्ये स्थापन करणे, जैव-आरक्षित प्रदेश घोषित करणे, विशेष प्रजाती संवर्धनासाठी प्रकल्प राबवणे, सर्व वनस्पती व प्राण्यांचे संवर्धन करणे, नियमांचे पालन करणे आणि पारंपरिक ज्ञानाची नोंद राखणे.

• देवराई (Sacred Groves): देवाच्या नावाने संरक्षित केलेले जंगल, जे शासनाच्या वन विभागाऐवजी समाजाद्वारे संरक्षित केले जाते (उदा. भारतातील पश्चिम घाटात).

• जैवविविधतेची संवेदनशील क्षेत्रे (Biodiversity Hotspots): जगभरात 34 अत्यंत संवेदनशील जैवविविधता क्षेत्रे नोंदवली गेली आहेत, जेथे मोठ्या प्रमाणावर हानी झाली असली तरी जगातील मोठ्या टक्केवारीतील वनस्पती प्रजाती आढळतात. भारतात पश्चिम घाट आणि ईशान्येकडील जंगले यांमध्ये अशी क्षेत्रे आहेत.

• धोक्यात आलेल्या प्रजातींचे वर्गीकरण (IUCN रेड लिस्ट):

    1. संकटग्रस्त प्रजाती: ज्यांची संख्या अत्यंत कमी उरलेली असते आणि विशेष उपाययोजना न केल्यास लवकरच नामशेष होण्याची शक्यता असते (उदा. लायन-टेल्ड वानर, तणमोर).

    2. दुर्मीळ प्रजाती: ज्यांची संख्या बरीच कमी असते आणि त्या स्थानविशिष्ट असल्याने जलद गतीने नामशेष होऊ शकतात (उदा. रेड पांडा, कस्तुरी मृग).

    3. संवेदनशील प्रजाती: ज्यांची संख्या अत्यंत कमी झालेली असते आणि सातत्याने घटत राहते (उदा. पट्टेरी वाघ, गीरचे सिंह).

    4. अनिश्चित प्रजाती: ज्या धोक्यात असल्यासारख्या दिसतात, परंतु त्यांच्या वर्तणुकीच्या सवयींमुळे (उदा. बुजरेपणा) त्यांच्याबाबत निश्चित आणि ठोस माहिती उपलब्ध नसते (उदा. शेकरू खार).

• पर्यावरण संवर्धनातील माझी भूमिका: यात विविध कृतींचा समावेश आहे जसे की संवर्धन (उपलब्ध संसाधने टिकवणे), प्रसार (शिक्षण, मार्गदर्शन, जागरूकता), प्रतिबंध (संभाव्य धोके रोखणे, योजना आखणे), जतन (उरलेले जतन करणे, पुढील नुकसान टाळण्यासाठी उपाय), आणि नियंत्रण (हानिकारक कृती थांबवणे, मानसिकता बदलणे).

 

 

5. Towards Green Energy / हरित ऊर्जेच्या दिशेने

English:

• Energy: A primary need in modern civilization, required in various forms such as mechanical, chemical, sound, light, and heat. Energy can be converted from one form to another.

• Electricity Generation Methods:

    ◦ Thermal Power Plant: Utilizes the chemical energy in coal to generate electricity. Coal combustion produces steam, which drives a turbine connected to a generator. This method is not environment-friendly due to air pollution (CO2, CO, SOx, NOx, particulate matter), contributing to global warming and acid rain, and relies on limited fossil fuel reserves.

    ◦ Natural Gas-Based Power Plant: More efficient and causes less pollution than coal-based plants, as natural gas contains no sulfur.

    ◦ Nuclear Power Plant: Generates electricity using nuclear fission of atomic fuels like uranium or plutonium. It does not cause air pollution from combustion but produces hazardous radioactive waste, posing a challenge for disposal and a risk of accidents.

    ◦ Hydroelectric Power Plant: Converts the potential energy of stored water in dams into kinetic energy as it flows, driving a turbine connected to a generator. Advantages include no fuel combustion or pollution. However, it causes displacement of people, submergence of fertile land and forests, and adverse impacts on aquatic life.

    ◦ Wind Energy: Uses the kinetic energy of wind to rotate wind turbines, which in turn drive generators to produce electricity. It is a clean and renewable source of energy.

    ◦ Solar Energy:

        1. Solar Photovoltaic Cells: These cells directly convert solar energy into electrical energy without the use of generators or the principle of electromagnetic induction. Multiple solar cells form panels, and panels form arrays to generate the desired current and voltage, suitable for applications from calculators to large power stations.

        2. Solar Thermal Power Plant: This method first converts solar radiation into thermal energy, which is then used to drive a turbine-generator system. Concentrators focus sunlight onto an absorber to generate heat, produce steam, and ultimately generate electricity.

• Green Energy (Environment-Friendly Energy): Refers to electricity generated using sources that do not cause environmental problems like air pollution or global warming. These sources are typically renewable and sustainable, such as water, wind, sunlight, and biomass, and do not deplete. There is a global shift towards green energy due to the recognized dangers of fossil fuels and nuclear energy.

Marathi:

• ऊर्जा: आधुनिक संस्कृतीत अन्न, वस्त्र, निवारा याप्रमाणे एक प्राथमिक गरज आहे, जी यांत्रिक, रासायनिक, ध्वनी, प्रकाश आणि उष्णता अशा विविध रूपांत आवश्यक असते. ऊर्जा एका रूपातून दुसऱ्या रूपात रूपांतरित करता येते.

• विद्युत ऊर्जा निर्मितीच्या पद्धती:

    ◦ औष्णिक विद्युत निर्मिती केंद्र: कोळशातील रासायनिक ऊर्जेचा वापर करून विद्युत ऊर्जा तयार करते. कोळशाच्या ज्वलनातून वाफ तयार होते, जी टर्बाइन फिरवते आणि त्याद्वारे जनित्र विद्युत ऊर्जा निर्माण करते. ही पद्धत पर्यावरणस्नेही नाही, कारण ती वायू प्रदूषण (CO2, CO, SOx, NOx, धूलिकण) करते, जागतिक तापमान वाढ व आम्ल पावसाला कारणीभूत ठरते, आणि मर्यादित जीवाश्म इंधनांवर अवलंबून असते.

    ◦ नैसर्गिक वायूवर आधारित विद्युत निर्मिती केंद्र: कोळशावर चालणाऱ्या केंद्रांपेक्षा अधिक कार्यक्षम असते आणि नैसर्गिक वायूत गंधक नसल्याने प्रदूषण कमी करते.

    ◦ अणु विद्युत निर्मिती केंद्र: युरेनियम किंवा प्लुटोनियमसारख्या आण्विक इंधनांच्या अणुविखंडनाचा वापर करून वीज निर्माण करते. यात ज्वलनातून वायू प्रदूषण होत नाही, परंतु धोकादायक आण्विक कचऱ्याची निर्मिती होते, ज्यामुळे त्याची विल्हेवाट एक जटिल प्रश्न आहे, आणि अपघाताचा धोका असतो.

    ◦ जलविद्युत निर्मिती केंद्र: धरणांमध्ये साठवलेल्या पाण्याची स्थितिज ऊर्जा वाहत्या पाण्यातील गतिज ऊर्जेत रूपांतरित करून टर्बाइन फिरवते, ज्यामुळे जनित्र वीज निर्माण करते. याचे फायदे म्हणजे इंधनाचे ज्वलन नाही व प्रदूषण होत नाही. मात्र, यामुळे लोकांचे विस्थापन, सुपीक जमीन व जंगले पाण्याखाली जाणे, आणि जलचर सजीवसृष्टीवर विपरीत परिणाम होतात.

    ◦ पवन ऊर्जा: वाऱ्याच्या गतिज ऊर्जेचा वापर करून पवनचक्की फिरवली जाते, जी जनित्राला जोडून वीज निर्माण करते. हा एक स्वच्छ व नूतनीकरणक्षम ऊर्जा स्रोत आहे.

    ◦ सौर ऊर्जा:

        1. सौर फोटोव्होल्टाईक घट: हे घट सूर्यप्रकाशामधील ऊर्जेचे थेट विद्युत ऊर्जेत रूपांतर करतात, जनित्र किंवा विद्युतचुंबकीय प्रवर्तन तत्त्वाचा वापर न करता. अनेक सौर घट एकत्र येऊन सौर पनेल तयार करतात, आणि पनेल एकत्र येऊन सौर ॲरे तयार होतो, ज्यामुळे आवश्यक विद्युत प्रवाह व विभवांतर मिळते. याचा वापर कॅल्क्युलेटरपासून मोठ्या ऊर्जा केंद्रांपर्यंत होतो.

        2. सौर औष्णिक ऊर्जा प्रकल्प: या पद्धतीत सूर्यप्रकाशातील ऊर्जा प्रथम औष्णिक ऊर्जेत रूपांतरित केली जाते, आणि नंतर तिचा वापर टर्बाइन-जनित्र प्रणाली चालवण्यासाठी केला जातो. परावर्तकांद्वारे सूर्यकिरण एका शोषकावर केंद्रित करून उष्णता निर्माण केली जाते, वाफ तयार करून टर्बाइन फिरवले जाते व वीज निर्माण होते.

• हरित ऊर्जा (पर्यावरण स्नेही ऊर्जा): विद्युत ऊर्जा निर्मितीसाठी असे स्रोत वापरणे, ज्यामुळे पर्यावरणावर दुष्परिणाम होत नाहीत, जसे की हवा प्रदूषण किंवा जागतिक तापमान वाढ. हे ऊर्जा स्रोत सहसा नूतनीकरणक्षम (उदा. पाणी, वारा, सूर्यप्रकाश, जैविक इंधन) आणि कधीही न संपणारे असतात. जीवाश्म इंधन आणि अणु-ऊर्जेच्या धोक्यांमुळे आज जगात हरित ऊर्जेकडे वाटचाल सुरू आहे.

"The expert in anything was once a beginner".