6. Animal Classification / प्राण्यांचे वर्गीकरण
English:
• Animal Classification: The process of forming
groups and subgroups of animals based on similarities and differences among
them.
• Benefits: Facilitates convenient study,
helps understand entire animal groups by studying a few representatives,
provides insight into animal evolution, enables accurate identification,
clarifies relationships with other organisms, helps understand habitat and
ecological roles, and reveals adaptations.
• History of Classification:
◦ Artificial Method:
Pioneered by Greek philosopher Aristotle, who classified animals based
on criteria like body size, habits, and habitats. Other early proponents
included Theophrastus, Pliny, John Ray, and Linnaeus.
◦ Natural System:
Later developed, based on criteria like body organization, cell types,
chromosomes, and biochemical properties.
◦ Evolution-based
System: Introduced later by Dobzhansky and Meyer.
• Traditional Method: Divided the Animal
Kingdom into two main groups based on the presence or absence of a notochord:
◦ Non-chordates (असमपृष्ठरज्जू
प्राणी): Lack a notochord,
pharyngeal gill-slits are absent, the nerve cord (if present) is ventral,
solid, and paired, and the heart (if present) is dorsal. This group includes ten
phyla: Protozoa, Porifera, Coelenterata/Cnidaria, Platyhelminthes,
Aschelminthes, Annelida, Arthropoda, Mollusca, Echinodermata, and Hemichordata.
◦ Chordates (समपृष्ठरज्जू
प्राणी): Possess a notochord at some
developmental stage, have pharyngeal gill-slits or lungs for respiration, a
single, tubular, dorsal nerve cord, and a ventral heart. This phylum is divided
into three subphyla: Urochordata, Cephalochordata, and Vertebrata. Vertebrata
is further divided into six classes: Cyclostomata, Pisces, Amphibia, Reptilia,
Aves, and Mammalia.
• New System of Classification (based on Robert
Whittaker's Five Kingdom System for Animalia): This system uses criteria
such as Body organization, Body symmetry, Body cavity (coelom), Germinal
layers, and Segmentation.
◦ A. Grades of
Organization: Describes how cells are organized in the body.
▪ Cellular
Grade: Cells exist, but no tissues are formed (e.g., Porifera).
▪ Cell-Tissue
Grade: Cells organize into tissues (e.g., Cnidaria).
▪ Tissue-Organ
Grade: Tissues organize into organs (e.g., Platyhelminthes).
▪ Organ-System
Grade: Organs join to form organ systems that perform specific functions
(e.g., Crab, Frog, Human).
◦ B. Body Symmetry:
Describes how the body can be divided into equal halves.
▪ Asymmetrical:
Body cannot be divided into two equal halves by any plane (e.g., Porifera).
▪ Radial
Symmetry: Any imaginary plane passing through the central axis divides the
body into two equal halves (e.g., Cnidaria, adult Echinodermata).
▪ Bilateral
Symmetry: Only one imaginary plane divides the body into two identical
halves (e.g., Arthropoda, Chordata).
◦ C. Germinal Layers:
Embryonic layers from which tissues form.
▪ Diploblastic:
Only two germ layers (Ectoderm and Endoderm) (e.g., Cnidarians).
▪ Triploblastic:
Three germ layers (Ectoderm, Mesoderm, and Endoderm) (most other animals).
◦ D. Body Cavity
(Coelom): The cavity between the body wall and internal organs.
▪ Acoelomate:
Body cavity is absent (e.g., Porifera, Cnidaria, Platyhelminthes).
▪ Pseudocoelomate:
Body cavity is present but not formed from the mesoderm (e.g., Aschelminthes).
▪ Eucoelomate
(True Coelomate): Body cavity is formed from the mesoderm (e.g., Annelida
and all subsequent phyla).
◦ E. Body Segmentation:
If the body is divided into small, similar units (segments) (e.g., Annelida -
Earthworm).
• Non-Chordate Phyla (Examples and Brief
Characteristics):
◦ Porifera (Sponges):
Simplest, sessile, porous body, cellular grade, asymmetrical, filter feeders,
good regeneration (e.g., Sycon, Bath sponge).
◦ Coelenterata/Cnidaria:
Cylindrical/umbrella shape, aquatic, diploblastic, radial symmetry, tentacles
with stinging cells (cnidoblasts), asexual/sexual (e.g., Hydra, Jellyfish,
Corals).
◦ Platyhelminthes
(Flatworms): Flat, leaf-like/tape-like, endoparasites, triploblastic,
acoelomate, bilateral symmetry, hermaphrodite (e.g., Planaria, Liver fluke,
Tapeworm).
◦ Aschelminthes
(Roundworms): Long, thread-like/cylindrical, free-living/endoparasites,
triploblastic, pseudocoelomate, non-segmented, unisexual (e.g., Ascaris,
Filarial worm).
◦ Annelida (Segmented
Worms): Cylindrical, locomotion by setae/parapodia/suckers, triploblastic,
eucoelomate, segmented, unisexual/hermaphrodite (e.g., Earthworm, Leech,
Nereis).
◦ Arthropoda:
Largest phylum, jointed appendages, chitinous exoskeleton, segmented,
triploblastic, eucoelomate, unisexual (e.g., Crab, Spider, Cockroach,
Butterfly).
◦ Mollusca: Soft,
slimy body, second largest phylum, aquatic/terrestrial, triploblastic,
eucoelomate, body in head, foot, visceral mass, mantle secretes shell,
unisexual (e.g., Snail, Octopus).
◦ Echinodermata:
Calcareous spines on body, marine, triploblastic, eucoelomate, radial symmetry
(adult), tube-feet for locomotion/prey capture, good regeneration, mostly
unisexual (e.g., Star fish, Sea-urchin).
◦ Hemichordata: Body
in proboscis, collar, trunk; notochord only in proboscis, marine, gill slits,
unisexual/hermaphrodite (e.g., Balanoglossus). Considered a connecting link to
Chordates.
• Chordate Subphyla and Classes (Examples and
Brief Characteristics):
◦ Urochordata:
Marine, body covered by tunic, larvae free-swimming with notochord only in
tail, adults sessile, hermaphrodite (e.g., Herdmania).
◦ Cephalochordata:
Small, fish-like, marine, notochord throughout body length, large pharynx with
gill-slits, unisexual (e.g., Amphioxus).
◦ Vertebrata/Craniata:
Notochord replaced by vertebral column, well-developed head with brain in
cranium, cartilaginous/bony endoskeleton, jaw-less or with jaws.
▪ Cyclostomata:
Jaw-less mouth with sucker, soft skin, no scales, no paired appendages,
cartilaginous, mostly ectoparasites (e.g., Petromyzon).
▪ Pisces
(Fish): Cold-blooded aquatic, spindle-shaped body, paired/unpaired fins,
scales, gills for respiration (e.g., Rohu, Shark).
▪ Amphibia:
Live in water (larva) and on land/water (adult), two pairs of limbs, no claws,
moist skin for respiration, no external ear (e.g., Frog, Toad).
▪ Reptilia:
First fully terrestrial, creeping, cold-blooded, dry scaly skin, digits with
claws, no external ear (e.g., Tortoise, Lizard, Snake).
▪ Aves
(Birds): Adapted for aerial life, warm-blooded, spindle-shaped body,
forelimbs as wings, feathers, jaws as beak (e.g., Peacock, Pigeon).
▪ Mammalia:
Presence of mammary glands, warm-blooded, body in head, neck, trunk, tail;
digits with nails/claws/hooves, hair/fur exoskeleton (e.g., Human, Elephant,
Bat).
Marathi:
• प्राण्यांचे वर्गीकरण: प्राण्यांमधील
समानता व फरकांवर आधारित गट आणि उपगट तयार करण्याची प्रक्रिया.
• फायदे: अभ्यासाची सोय, गटातील काही
प्राण्यांवरून पूर्ण गटाची माहिती, उत्क्रांतीविषयी माहिती मिळते, प्राण्यांना
अचूकपणे ओळखता येते, इतर सजीवांशी नाते समजते, अधिवास व
निसर्गातील स्थान समजते, आणि अनुकूलनांची माहिती मिळते.
• वर्गीकरणाचा इतिहास:
◦ कृत्रिम पद्धत: ग्रीक
तत्त्ववेत्ता ॲरिस्टॉटल यांनी प्रथम प्राण्यांचे वर्गीकरण
केले, जे शरीराचे
आकारमान, सवयी आणि अधिवास यांवर आधारित होते. थिओफ्रेस्टस, प्लिनी, जॉन रे, लिनियस
यांनीही ही पद्धत वापरली.
◦ नैसर्गिक पद्धत: नंतरच्या
काळात विकसित झाली, जी सजीवांची शरीररचना, पेशींचे
प्रकार, गुणसूत्रे, आणि जैवरसायनिक गुणधर्म यांसारख्या
निकषांवर आधारित होती.
◦ उत्क्रांतीवादी पद्धत: डॉबझंस्की
आणि मेयर यांनी ही पद्धत आणली.
• पारंपारिक पद्धत: पृष्ठरज्जूच्या
उपस्थिती किंवा अनुपस्थितीनुसार प्राणी सृष्टीचे दोन प्रमुख
विभागांत वर्गीकरण केले जाते:
◦ असमपृष्ठरज्जू प्राणी (Non-chordates): यांच्या शरीरात
पृष्ठरज्जू नसतो, ग्रसनीमध्ये कल्ल्यांची विवरे नसतात, चेतारज्जू
(असल्यास) अधर बाजूस, भरीव व युग्मांगी असतो, आणि हृदय (असल्यास) पृष्ठ बाजूस
असते. या गटात दहा संघ समाविष्ट
आहेत: आदिजीवी, रंध्रीय, सिलेंटराटा/निडारिया, चपटे कृमी, गोल कृमी, वलयी, संधीपाद, मृदुकाय, कंटकचर्मी, आणि
अर्धसमपृष्ठरज्जू.
◦ समपृष्ठरज्जू प्राणी (Chordates): यांच्या शरीरात
विकासाच्या कोणत्याही अवस्थेत पृष्ठरज्जू असतो, श्वसनासाठी ग्रसनी-कल्लावापरे
किंवा फुफ्फुसे असतात, चेतारज्जू एकच, नळीसारखा, पोकळ व
पृष्ठ बाजूस असतो, आणि हृदय अधर बाजूस असते. या संघाला
तीन उपसंघांमध्ये विभागले आहे: युरोकाॅर्डेटा, सेफॅलोकाॅर्डेटा, आणि
व्हर्टीब्रेटा. व्हर्टीब्रेटाचे पुढे सहा वर्गांमध्ये विभाजन केले आहे: चक्रमूखी, मत्स्य, उभयचर, सरीसृप, पक्षी, आणि सस्तन.
• वर्गीकरणाची नवीन पद्धत (रॉबर्ट व्हिटाकरच्या
पंचसृष्टी पद्धतीनुसार प्राणीसृष्टीसाठी): ही पद्धत शरीराचे
रचनात्मक संघटन, शारीरिक सममिती, देहगुहा, जननस्तर आणि
खंडीभवन यांसारख्या निकषांवर आधारित आहे.
◦ अ. रचनात्मक संघटन: पेशी शरीरात
कशा संघटित होतात याचे वर्णन.
▪ पेशीस्तर: अनेक पेशी
असूनही ऊती तयार झालेल्या नसतात (उदा. रंध्रीय).
▪ पेशी-ऊती
स्तर: पेशी ऊतींमध्ये संघटित होतात (उदा. निडारिया).
▪ ऊती-अवयव
स्तर: ऊती अवयवांमध्ये संघटित होतात (उदा. चपटे कृमी).
▪ अवयव-संस्था
स्तर: अवयव एकत्र येऊन विशिष्ट कार्ये करणारी अवयव संस्था
तयार होतात (उदा. खेकडा, बेडूक, मानव).
◦ ब. शारीरिक सममिती: शरीराला
समान भागांमध्ये कसे विभागता येते याचे वर्णन.
▪ असममित: शरीराला
कोणत्याही प्रतलाने दोन समान भागांमध्ये विभागता येत नाही (उदा. रंध्रीय).
▪ अरीय
सममिती: शरीराच्या मध्य अक्षातून जाणाऱ्या कोणत्याही
प्रतलामुळे शरीर दोन समान भागांत विभागले जाते (उदा. निडारिया, प्रौढ
कंटकचर्मी).
▪ द्विपार्श्व
सममिती: शरीराच्या फक्त एकाच काल्पनिक प्रतलामुळे दोन समान
भाग होतात (उदा. संधीपाद, समपृष्ठरज्जू).
◦ क. जननस्तर: भ्रूणाच्या
वाढीदरम्यान पेशींचे आद्यस्तर.
▪ द्विस्तरीय: फक्त दोन
जननस्तर (बहिर्जननस्तर आणि अंतर्जननस्तर) असतात (उदा. निडारिया).
▪ त्रिस्तरीय: तीन जननस्तर
(बहिर्जननस्तर, मध्यस्तर आणि अंतर्जननस्तर) असतात (इतर बहुतांश प्राणी).
◦ ड. देहगुहा: शरीरभित्तिका
आणि आतील अवयव यांच्या दरम्यानची पोकळी.
▪ देहगुहाहीन: देहगुहा
नसते (उदा. रंध्रीय, निडारिया, चपटे कृमी).
▪ आभासी
देहगुहा: देहगुहा असते पण ती मध्यस्तरापासून तयार झालेली नसते
(उदा. गोल कृमी).
▪ सत्य
देहगुहा: देहगुहा मध्यस्तरापासून तयार होते (उदा. वलयी प्राणी
संघ आणि त्यानंतरचे सर्व संघ).
◦ इ. खंडीभवन: प्राण्याचे
शरीर लहान, समान एककांमध्ये (खंडांमध्ये) विभागलेले असते (उदा. वलयी प्राणी संघातील
गांडूळ).
• असमपृष्ठरज्जू संघांचे (उदाहरणे आणि संक्षिप्त
वैशिष्ट्ये):
◦ रंध्रीय संघ (Sponges): सर्वात साधी
शरीररचना, स्थानबद्ध, सच्छिद्र
शरीर, पेशीस्तर
संघटन, असममित, गाळून
खाणारे, उच्च
पुनर्जनन क्षमता (उदा. सायकॉन, अंघोळीचा स्पंज).
◦ सिलेंटराटा/निडारिया संघ: दंडकृती/छत्रीसारखा
आकार, जलवासी, द्विस्तरीय, अरीय सममिती, दंशपेशी
असलेले स्तंभीके, अलैंगिक/लैंगिक प्रजनन (उदा. हायड्रा, जेलीफिश, प्रवाळ).
◦ चपटे कृमी संघ (Flatworms): चपटे, पानासारखे/पट्टीसारखे, अंतःपरजीवी, त्रिस्तरीय, देहगुहाहीन, द्विपार्श्व
सममिती, उभयलिंगी
(उदा. प्लॅनेरिया, लिव्हरफ्लूक, पट्टकृमी).
◦ गोल कृमी संघ (Roundworms): लांबट, धाग्यासारखे/दंडगोलाकार, स्वतंत्र/अंतःपरजीवी, त्रिस्तरीय, आभासी
देहगुहा, अखंडित, एकलिंगी
(उदा. ॲस्करिस, हत्तीपाय रोगाचा जंत).
◦ वलयी संघ (Segmented
Worms): दंडगोलाकार, दृढरोम/परापाद/चूषकांद्वारे प्रचलन, त्रिस्तरीय, सत्य
देहगुहा, खंडीभूत, एकलिंगी/उभयलिंगी
(उदा. गांडूळ, जळू, नेरीस).
◦ संधीपाद संघ: सर्वात मोठा
संघ, जोडलेली
उपांगे, कालयटिनयुक्त
बाह्यकंकाल, खंडीभूत, त्रिस्तरीय, सत्य देहगुहा, एकलिंगी (उदा. खेकडा, कोळी, झुरळ, फुलपाखरू).
◦ मृदुकाय संघ: मऊ, बुळबुळीत
शरीर, दुसरा
सर्वात मोठा संघ, जलचर/भूचर, त्रिस्तरीय, सत्य
देहगुहा, शरीर डोके, पाय, अंतरांग
संहतीमध्ये, प्रावर कवच स्त्रावते, एकलिंगी (उदा. गोगलगाय, ऑक्टोपस).
◦ कंटकचर्मी संघ: त्वचेवर
कॅल्शिरयमयुक्त काटे, फक्त समुद्री, त्रिस्तरीय, सत्य
देहगुहा, अरीय सममिती
(प्रौढ), नलिकापाद
प्रचलन, उच्च
पुनर्जनन क्षमता, बहुतेक एकलिंगी (उदा. तारा मासा, सी-अर्चिन).
◦ अर्धसमपृष्ठरज्जू संघ: शरीर शुंड, गळपट्टी, प्रकांडमध्ये
विभागलेले; पृष्ठरज्जू फक्त शुंडमध्ये, समुद्री, कल्लावापरे, एकलिंगी/उभयलिंगी
(उदा. बॅलॅनोग्लॉसस). समपृष्ठरज्जू प्राण्यांना जोडणारा दुवा मानला जातो.
• समपृष्ठरज्जू उपसंघ आणि वर्ग (उदाहरणे आणि संक्षिप्त
वैशिष्ट्ये):
◦ युरोकाॅर्डेटा: समुद्री, ट्यूनिकने
आच्छादित शरीर, लार्व्हा स्वतंत्र पोहणारे (शेपटीत पृष्ठरज्जू), प्रौढ
स्थानबद्ध, उभयलिंगी (उदा. हर्डमानिया).
◦ सेफॅलोकाॅर्डेटा: लहान
माशांसारखे, समुद्री, पृष्ठरज्जू पूर्ण शरीराच्या लांबीइतका, मोठी ग्रसनी (कल्लावापरे), एकलिंगी
(उदा. ॲम्फिऑक्सस).
◦ व्हर्टीब्रेटा/क्रेनिएटा: पृष्ठरज्जू
ऐवजी पाठीचा कणा, सुविकसित शिर (मेंदू कवटीत), उपास्थिमय/अस्थिमय
अंतःकंकाल, जबडेशिवायचे किंवा जबडे असलेले.
▪ चक्रमूखी: जबडेशिवायचे
चूषीमुख, मऊ व खवलेरहित
त्वचा, युग्मित
उपांगे नाहीत, उपास्थिमय अंतःकंकाल, बहुतेक बाह्यपरजीवी (उदा. पेट्रोमायझॉन).
▪ मत्स्य
(मासे): शीतरक्ती जलचर, पाण्याच्या प्ररोध कमी करण्यासाठी
निमुळते शरीर, पोहण्यासाठी युग्मित/अयुग्मित पर, खवले, कल्ल्यांद्वारे
श्वसन (उदा. रोहू, शार्क).
▪ उभयचर: डिंब-अवस्थेत
पाण्यात (जलीय श्वसन) तर प्रौढावस्थेत पाणी/जमीन (जलीय/वायू श्वसन), दोन जोड्या
उपांगे, नखे नाहीत, मऊ व ओलसर
त्वचा, बाह्यकर्ण
नाही (उदा. बेडूक, टोड).
▪ सरीसृप: पूर्णपणे
भूचर, सरपटणारे, शीतरक्ती, कोरडी
खवलेयुक्त त्वचा, अंगुलींना नखे, बाह्यकर्ण नाही (उदा. कासव, पाल, साप).
▪ पक्षी: खेचर
जीवनासाठी अनुकूलित, उष्णरक्ती, निमुळते शरीर, अग्रउपांगे
पंखांमध्ये रूपांतरित, पिसे, जबड्यांचे चोचीत रूपांतर (उदा. मोर, कबूतर).
▪ सस्तन: दुग्ध ग्रंथींची उपस्थिती, उष्णरक्ती, शरीर डोके, मान, धड, शेपटीत विभागलेले; अंगुलींना नखे/नखर/खूर, केस/लोकरीचे बाह्यकंकाल (उदा. मानव, हत्ती, वटवाघूळ).
7. Introduction to Microbiology / ओळख
सूक्ष्मजीवशास्त्राची
English:
• Applied Microbiology: A branch of biology
that studies enzymes, proteins, applied genetics, and molecular biology
related to prokaryotes and eukaryotic microbes. This knowledge is used for human
welfare and large-scale production of food and medicines.
• Industrial Microbiology: Focuses on the commercial
use of microbes for various economic, social, and environmental processes
and products, including fermentation processes and pollution control.
• Microbial Products:
◦ Dairy Products:
Microbes convert milk into various products like yoghurt, cheese, and butter,
improving their texture, taste, and flavor while preserving them.
▪ Yoghurt:
Produced using Lactobacilli; Streptococcus thermophilus gives
consistency, and Lactobacillus delbrueckii provides taste. Fruit juices
can be added for flavors.
▪ Cheese:
Made from cow milk, using microbes like Lactobacillus lactis and Streptococcus
thermophilus for sourness, and enzymes like protease (from fungi) for
curdling. Ripening periods vary for different cheese types.
◦ Probiotics: Milk
products containing active beneficial bacteria (e.g., Lactobacillus,
Bifidobacterium). They maintain balance of intestinal microorganisms,
aid digestion, reduce harmful microbes, and improve resistance.
◦ Bread: Produced by
fermenting cereal flour dough with baker's yeast (Saccharomyces
cerevisiae), which converts carbohydrates into carbon dioxide (making
bread spongy) and ethanol.
◦ Vinegar:
Chemically 4% acetic acid (CH3COOH), produced by microbial degradation
of ethanol (obtained from fruit juices, molasses, etc., fermented by Saccharomyces
cerevisiae) using Acetobacter and Glucanobacter.
◦ Soya Sauce:
Produced by fermenting wheat/rice flour and soybean with the fungus Aspergillus
oryzae.
◦ Microbial Enzymes:
Increasingly used in chemical industries as eco-friendly alternatives to
chemical catalysts. They are active at low temperatures, pH, and pressure,
saving energy and reducing purification costs. Examples include oxidoreductases
and hydrolases. Used in detergents, food (glucose/fructose syrup), and other
industries.
◦ Xanthan Gum: A
thickening agent obtained from the fermentation of starch and molasses by Xanthomonas
species, used in various food and industrial products.
◦ Antibiotics:
Medicines obtained from various bacteria and fungi (e.g., penicillin, streptomycin)
that control many human and animal diseases.
◦ Biofuels: Renewable
energy sources like methane gas (from anaerobic decomposition of solid
waste) and ethanol (from molasses fermentation). Hydrogen gas is considered a
future fuel.
• Microbial Pollution Control (Bioremediation):
Microbes play a crucial role in managing environmental pollution.
◦ Solid Waste Disposal:
Microbes are used in biogas plants and compost production to decompose
urban solid waste, turning it into excellent fertilizer.
◦ Sewage Management:
Microbes are used to decompose organic matter in sewage and destroy
pathogens, releasing methane and CO2. Phenol-oxidizing bacteria break down
man-made chemicals.
◦ Clean Technology:
Microbes naturally decompose man-made chemicals. Examples include:
▪
Removing sulfur from fuels.
▪
Converting leached metals into non-toxic compounds using Thiobacilli and
Sulphobacilli.
▪
Cleaning oil spills in oceans using hydrocarbonoclastic bacteria
(HCB) like Pseudomonas spp. and Alcanovorax borkumensis,
which decompose hydrocarbons into CO2 and water.
▪
Decomposing PET plastic (Vibrio, Ideonella sakaiensis) and rubber
(Actinomycetes).
▪
Controlling soil pollution from acid rain using bacteria like Acidophillium
spp. and Acidobacillus ferroxidens.
• Biopesticides: Bacterial and fungal toxins
can be integrated into plants using biotechnology to act as pesticides,
making plants resistant to pests. Spinosad, a fermentation by-product, is a
biopesticide.
• Microbial Inoculants (Biofertilizers):
Microbes like Rhizobium and Azotobacter are used to improve
nitrogen fixation and phosphate solubilization in plants, reducing the need for
chemical fertilizers.
Marathi:
• उपयोजित सूक्ष्मजीवशास्त्र: जीवशास्त्राची
एक शाखा जी प्रोकॅरिओट्स आणि यूकॅरिओट्स सूक्ष्मजीवांशी संबंधित
विकरे, प्रथिने, उपयोजित आनुवंशशास्त्र आणि रेणवीय जैवतंत्रज्ञान
यांचा अभ्यास करते. या ज्ञानाचा उपयोग मानवी
कल्याणासाठी आणि अन्न व औषधांच्या मोठ्या प्रमाणावर उत्पादनासाठी केला जातो.
• औद्योगिक सूक्ष्मजीवशास्त्र: सूक्ष्मजीवांच्या
व्यावसायिक वापराशी संबंधित विज्ञान, ज्यात किण्वन प्रक्रिया आणि
प्रदूषण नियंत्रणासारख्या आर्थिक, सामाजिक व पर्यावरण संबंधित प्रक्रिया व उत्पादनांचा
समावेश होतो.
• सूक्ष्मजैविक उत्पादने:
◦ दुग्धजन्य उत्पादने: सूक्ष्मजीव
दुधाचे योगर्ट, चीज आणि लोणी यांसारख्या
विविध उत्पादनांमध्ये रूपांतर करतात, ज्यामुळे त्यांचा पोत, चव आणि
स्वाद सुधारतो.
▪ योगर्ट: लॅक्टोबॅसिलीच्या मदतीने तयार
होते; Streptococcus
thermophilus घट्टपणा देतो, आणि Lactobacillus
delbrueckii वैशिष्ट्यपूर्ण स्वाद देतो.
▪ चीज: गाईच्या
दुधापासून तयार होते, Lactobacillus lactis आणि Streptococcus
thermophilus सारखे सूक्ष्मजीव आंबटपणा आणतात, आणि
प्रोटिएजसारखे विकर (कवकांपासून) दुधाला गोठवतात.
◦ प्रोबायोटिक्स: सक्रिय
उपयुक्त जीवाणू (उदा. Lactobacillus,
Bifidobacterium) असलेली दुग्धजन्य उत्पादने. ते आतड्यातील
सूक्ष्मजीवांचे संतुलन राखतात, पचनक्रियेस मदत करतात, हानिकारक
सूक्ष्मजीवांना कमी करतात आणि प्रतिकारशक्ती सुधारतात.
◦ पाव: तृणधान्यांच्या
पिठापासून, बेकर्स यीस्ट (Saccharomyces cerevisiae) मिसळून पीठ
मळले जाते, ज्यामुळे यीस्ट कर्बोदकांचे कार्बन डायऑक्साइडमध्ये (पावाला स्पॉंजी बनवते)
व इथेनॉलमध्ये रूपांतर करते.
◦ व्हिनेगर: रासायनिकदृष्ट्या 4% ॲसेटिक आम्ल
(CH3COOH) असते, जे
इथेनॉलच्या (फळांचे रस, मळी इत्यादींच्या किण्वनातून मिळवलेले) सूक्ष्मजैविक
विघटनाद्वारे Acetobacter आणि Glucanobacter च्या मदतीने
तयार होते.
◦ सोया सॉस: गहू/तांदळाचे
पीठ आणि सोयाबीन यांचे मिश्रण Aspergillus
oryzae या कवकाच्या मदतीने किण्वन करून तयार होते.
◦ सूक्ष्मजैविक विकरे: रासायनिक
उद्योगात रासायनिक उत्प्रेरकांऐवजी पर्यावरणास अनुकूल पर्याय म्हणून वाढत्या
प्रमाणात वापरली जातात. ती कमी तापमान, pH आणि दाबावर
सक्रिय असतात, ज्यामुळे ऊर्जा वाचते आणि
शुद्धीकरण खर्च कमी होतो.
◦ झान्थान डिंक: स्टार्च आणि
मळीच्या Xanthomonas प्रजातींद्वारे
किण्वन करून मिळणारा घट्टपणा आणणारा पदार्थ, जो विविध खाद्य आणि औद्योगिक
उत्पादनांमध्ये वापरला जातो.
◦ प्रतिजैविके: विविध जीवाणू आणि
कवकांपासून मिळणारी औषधे (उदा. पेनिसिलिन, स्ट्रेप्टोमायसिन) जी मानव आणि
प्राण्यांमधील अनेक रोगांना नियंत्रित करतात.
◦ जैवइंधन: मिथेन वायू
(घनकचऱ्याच्या विनॉक्सि-अपघटनातून) आणि इथेनॉल (मळीच्या किण्वनातून) सारखे नूतनीकरणक्षम
ऊर्जा स्रोत. हायड्रोजन वायू भविष्यातील इंधन मानला जातो.
• सूक्ष्मजैविक प्रदूषण नियंत्रण (Bioremediation): पर्यावरण
प्रदूषणाचे व्यवस्थापन करण्यात सूक्ष्मजीव महत्त्वाची भूमिका बजावतात.
◦ घनकचरा व्यवस्थापन: बायोगॅस
संयंत्रात आणि कंपोस्ट खत निर्मितीत सूक्ष्मजीव शहरी घनकचऱ्याचे विघटन
करून उत्कृष्ट खत तयार करतात.
◦ सांडपाणी व्यवस्थापन: सूक्ष्मजीव
सांडपाण्यातील सेंद्रिय पदार्थांचे विघटन करतात आणि कॉलरा, टायफाइडसारख्या
रोगजंतूंना नष्ट करतात, तसेच फिनॉल ऑक्सिडायझिंग जीवाणू मानवनिर्मित रसायने
विघटित करतात.
◦ स्वच्छ तंत्रज्ञान: सूक्ष्मजीव
नैसर्गिकरित्या मानवनिर्मित रसायने विघटित करतात. उदाहरणे:
▪ इंधनातून
गंधक काढणे.
▪ झिरपणाऱ्या
धातूंना (उदा. तांबे, लोह) बिनविषारी संयुगांमध्ये रूपांतरित करणे.
▪ समुद्रातील तेलगळती साफ
करण्यासाठी हायड्रोकार्बोनोक्लास्टिक जीवाणू (HCB) जसे Pseudomonas spp. आणि Alcanovorax
borkumensis वापरणे, जे हायड्रोकार्बन्सचे कार्बन
डायऑक्साइड आणि पाण्यात विघटन करतात.
▪ PET
प्लास्टिक (Vibrio, Ideonella sakaiensis) आणि रबर (Actinomycetes)
विघटित करणे.
▪ आम्ल
पर्जन्यामुळे होणारे भू-प्रदूषण Acidophillium spp. आणि Acidobacillus
ferroxidens सारख्या जीवाणूंनी नियंत्रित करणे.
• जैवकीटकनाशके: जीवाणू आणि
कवकांपासून मिळणारे विषारी घटक जैवतंत्रज्ञानाचा वापर करून वनस्पतींमध्ये समाविष्ट
केले जातात, ज्यामुळे वनस्पती कीटकांना प्रतिरोधक बनतात.
• सूक्ष्मजैविक संरोप (जैवखते): Rhizobium आणि Azotobacter सारखे सूक्ष्मजीव वनस्पतींमध्ये नायट्रोजन स्थिरीकरण आणि फॉस्फेट विद्राव्यता सुधारतात, रासायनिक खतांची गरज कमी करतात.
8. Cell Biology and Biotechnology / पेशीविज्ञान व जैव
तंत्रज्ञान
English:
• Cell Biology (Cytology): The study of
cell structure, types, organelles, cell division, and other cell aspects.
It has brought about revolutionary changes in human health. India has research
institutes like National Center for Cell Science (Pune) and Instem
(Bengaluru) dedicated to cell research.
• Stem Cells: Specialized cells found in
multicellular organisms that can give rise to all other types of cells and
play a vital role in wound healing.
◦ Origin: All cells
in the earliest embryonic stage (blastocyst) are stem cells. In adults, they
are present in red bone marrow and adipose connective tissue, and
in the umbilical cord of newborns.
◦ Pleuripotency:
Stem cells have the property of differentiating into various types of cells,
tissues, and even organs. Embryonic stem cells, if collected early, can be
cultured and directed to transform into desired cell types for therapeutic
purposes.
◦ Preservation: Stem
cell samples can be carefully collected and stored in liquid nitrogen at -135°C
to -190°C for future use.
◦ Stem Cell Research:
A revolutionary field after cloning, with the potential to fundamentally change
medical science by allowing the regeneration of degenerated organ parts and
tissues.
• Organ Transplantation: Necessary when
organs become inefficient or completely non-functional due to various
reasons like aging, accidents, or diseases.
◦ Donor Availability:
A critical requirement. Kidneys (one can be donated) and skin can be donated
during a person's lifetime. Organs like the liver, heart, and eyes can only
be donated after death.
◦ Organ and Body
Donation: Posthumous donation allows functional organs to be used to save
the lives of others and bodies to be used for medical research. This is
governed by the Transplantation of Human Organs Act, 1994.
• Biotechnology: The application of
scientific and engineering principles to the processing of materials by
biological agents for the production of goods and services. It involves artificial
genetic changes and hybridization in organisms for human welfare.
◦ Key Areas: Using
microbial abilities (e.g., yoghurt, alcohol), cell productivity (e.g.,
antibiotics, vaccines), biomolecules (e.g., DNA, proteins), gene manipulation
for desired traits, and non-genetic techniques like tissue culture.
◦ Benefits:
Increased agricultural yield, reduced disease control costs, faster fruit
setting, and development of stress-resistant crop varieties.
◦ Development in India:
The Department of Biotechnology was established in 1986 under the
Ministry of Science and Technology, overseeing various research institutes
dedicated to biotechnology.
• Biotechnology Applications in Agriculture:
◦ Genetically Modified
Crops:
▪ Bt
Cotton/Brinjal: Engineered with a gene from Bacillus thuringiensis
to produce a toxin that kills specific pests (e.g., bollworm).
▪ Golden
Rice: Modified to synthesize Vitamin A (Beta carotene), containing
23 times more beta carotene than normal rice.
▪ Herbicide
Tolerant Plants: Developed to allow selective destruction of weeds without
harming the main crop.
◦ Biofertilizers:
Using bacteria (Rhizobium, Azotobacter) and plants (Azolla) to improve
nitrogen fixation and phosphate solubilization in the soil.
◦ Tissue Culture:
Enables genetic improvement and propagation of desired plant traits.
• Biotechnology Applications in Animal
Husbandry:
◦ Artificial
Insemination and Embryo Transfer: Modern methods used to improve the
quantity and quality of animal products (e.g., milk, meat, wool) and
develop stronger animals.
• Biotechnology Applications in Human Health:
◦ Diagnosis: Enables
early detection of diseases like diabetes, heart diseases, AIDS, and
dengue.
◦ Treatment:
Production of therapeutic hormones (e.g., insulin from genetically
modified bacteria), blood clotting factors, and Interferon (for viral
diseases).
◦ Vaccines:
Biotechnology allows the artificial production of antigens from pathogen
genes, leading to safer and more effective vaccines.
◦ Gene Therapy:
Treats genetic disorders in somatic cells by correcting defective genes (e.g.,
Phenylketonuria - PKU).
◦ Cloning: The
process of producing an exact copy of a cell, organ, or entire organism.
▪ Reproductive
Cloning: Creates a new organism without the need for male sperm (e.g., Dolly
the sheep, 1996).
▪ Therapeutic
Cloning: Creates stem cells from cloned cells for treating various
diseases.
• Biotechnology in Environment Management
(Bioremediation):
◦ Sewage Treatment:
Microbes oxidize organic matter in sewage, preventing pollution of water
bodies.
◦ Compost Production:
Microbes are extensively used to treat solid organic waste and produce compost
fertilizer.
◦ Cleaning Oil Spills:
Hydrocarbonoclastic bacteria (HCB) like Pseudomonas spp. and Alcanovorax
borkumensis are used to decompose oil spills in oceans.
◦ Phyto-remediation:
Plants (e.g., Pteris vitata for arsenic, sunflower for uranium) are used
to absorb toxic chemicals from soil.
◦ DNA Fingerprinting:
Utilizes the unique DNA sequence of each person for forensic sciences
(e.g., identifying criminals, establishing paternity).
• Important Stages in Agriculture Development:
◦ White Revolution (Dairy):
Led by Dr. Verghese Kurien, emphasizing cooperative movements and
biotechnology to make dairy a mainstream business, achieving self-sufficiency.
◦ Blue Revolution
(Pisciculture): Focuses on increasing the production of aquatic
organisms like fish and shrimp, encouraged by government programs like
'Nil-Kranti Mission-2016'.
◦ Organic Farming: A
practice that avoids chemical fertilizers and pesticides, focusing on
local, sturdy varieties to maintain natural balance and environment-friendly
agriculture.
◦ Apiculture
(Beekeeping): Use of artificial bee boxes for honey collection
without harming the hives or bees.
◦ Cultivation of
Medicinal Plants: Growing medicinal plants due to their depletion in
natural forests, preserving traditional Ayurvedic knowledge.
◦ Fruit Processing:
Methods like cold storage, drying, salting, sugaring, evaporating, and airtight
packing are used to process perishable fruits into various products
(e.g., juices, jams, jellies) for year-round availability.
Marathi:
• पेशीविज्ञान (Cytology): पेशीची रचना, प्रकार, अंगके, पेशीविभाजन
आणि पेशीशी संबंधित इतर पैलूंचा अभ्यास. यामुळे मानवी आरोग्य क्षेत्रात
क्रांतिकारी बदल झाले आहेत. भारतात पुणे (राष्ट्रीय पेशी संशोधन
संस्था) आणि बेंगळूरू (इनस्टेम) येथे पेशी
संशोधनासाठी विशेष संस्था आहेत.
• मूलपेशी (Stem Cells): बहुपेशीय
सजीवांच्या शरीरातील विशिष्ट पेशी, ज्या इतर सर्व प्रकारच्या पेशींना
जन्म देऊ शकतात आणि जखमा भरून काढण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावतात.
◦ उगम: जन्मापूर्वी
भ्रूणाच्या सुरुवातीच्या अवस्थेतील (कोरकपुटी) सर्व पेशी मूलपेशी असतात. प्रौढांमध्ये
त्या अस्थिमज्जा (Red bone marrow) आणि मेद ऊती (Adipose
connective tissue) मध्ये, तसेच नवजात बाळाच्या नाळेच्या
रक्तात आढळतात.
◦ प्ल्युरिपोटेंसी (Pleuripotency): मूलपेशींमध्ये शरीरातील
कोणत्याही पेशी, ऊती आणि अवयवांमध्ये रूपांतरित होण्याची क्षमता असते. भ्रूणमूलपेशी, योग्य
रासायनिक उद्दीपनाने, इच्छित पेशी प्रकारांमध्ये बदलू शकतात.
◦ जतन: मूलपेशींचे
नमुने -135°C ते -190°C तापमानावर
द्रव नायट्रोजनमध्ये काळजीपूर्वक साठवले जातात.
◦ मूलपेशी संशोधन: क्लोनिंगनंतरची
ही एक क्रांतिकारी घटना आहे, जी वैद्यकीय विज्ञानात मूलभूत बदल घडवण्याची क्षमता
ठेवते, ज्यामुळे
झीज झालेल्या अवयवांचे भाग आणि ऊती पुन्हा तयार करणे शक्य होते.
• अवयव प्रत्यारोपण: वय वाढणे, अपघात किंवा
रोगांमुळे अवयव निकामी किंवा कार्यक्षम नसताना आवश्यक असते.
◦ दात्याची उपलब्धता: अत्यंत
महत्त्वाची आहे. मूत्रपिंड (एक दान करता येते) आणि त्वचा जीवनात दान करता येतात. यकृत, हृदय आणि
डोळे यांसारखे अवयव मृत्यूनंतरच दान करता येतात.
◦ अवयव व देहदान: मृत्यूनंतर
कार्यान्वित असलेले अवयव गरजू व्यक्तींचे जीवन वाचवण्यासाठी वापरले जातात आणि
मृतदेह वैद्यकीय संशोधनासाठी उपलब्ध केले जातात. ‘मानवी अवयव
प्रत्यारोपण कायदा, 1994’ (व सुधारणा) द्वारे याचे नियमन केले
जाते.
• जैवतंत्रज्ञान (Biotechnology): मानवी
फायद्यासाठी सजीवांमध्ये कृत्रिम जनुकीय बदल आणि संकर घडवून आणणे. यात
पेशीशास्त्र, जैवरसायनशास्त्र, रेणवीय जीवशास्त्र आणि जनुकीय अभियांत्रिकी यांचा
समावेश होतो.
◦ मुख्य पैलू: सूक्ष्मजीवांच्या
क्षमतांचा वापर (उदा. दही, मद्य), पेशींच्या उत्पादनक्षमतेचा वापर
(उदा. प्रतिजैविके, लसी), जैवरेंणूंचा वापर (उदा. डीएनए, प्रथिने), जनुकीय बदल
करून इच्छित गुणधर्म मिळवणे, आणि ऊती संवर्धनासारख्या गैर-जनुकीय तंत्रांचा वापर.
◦ फायदे: शेतीत
उत्पादन वाढवणे, रोग नियंत्रणाचा खर्च कमी करणे, जलद फळधारणा घडवून आणणे, आणि
ताण-प्रतिरोधक पिकांच्या जाती विकसित करणे.
◦ भारतातील विकास: राष्ट्रीय
जैवतंत्रज्ञान मंडळ (1982) आणि नंतर जैवतंत्रज्ञान विभाग (1986) स्थापन
करण्यात आला, जो विविध संशोधन संस्थांचे नियमन करतो.
• कृषी क्षेत्रातील जैवतंत्रज्ञानाचे उपयोजन:
◦ जनुकीय सुधारित पिके:
▪ बीटी
कापूस/वांगी (Bt Cotton/Brinjal): Bacillus
thuringiensis या जीवाणूमधील जनुके वापरून कीटकांना (उदा. बोंडअळी) विषारी
प्रथिने तयार करणारी पिके.
▪ गोल्डन
राईस: जीवनसत्त्व ए (बीटा कॅरोटीन) संश्लेषण करणारे जनुक समाविष्ट
केलेले, जे सामान्य
भातापेक्षा 23 पट अधिक बीटा कॅरोटीन देते.
▪ तणनाशक
प्रतिरोधक वनस्पती: तणनाशके वापरल्यावर मुख्य पिकाला हानी न होता तण नष्ट
होण्यासाठी विकसित केलेल्या जाती.
◦ जैवखते: Rhizobium आणि Azotobacter सारखे
जीवाणू तसेच Azolla सारख्या
वनस्पतींचा वापर करून जमिनीतील नायट्रोजन स्थिरीकरण आणि फॉस्फेट
विद्राव्यता सुधारणे.
◦ ऊती संवर्धन: पिकांच्या
जनुकीय सुधारणेसाठी आणि इच्छित गुणांच्या पुढील पिढीत संक्रमणासाठी.
• पशुसंवर्धनातील जैवतंत्रज्ञानाचे उपयोजन:
◦ कृत्रिम रेतन आणि गर्भ
प्रत्यारोपण: दुग्ध, मांस, लोकर
यांसारख्या प्राणीज उत्पादनांची गुणवत्ता व प्रमाण सुधारण्यासाठी आणि कष्टाचे
काम करणाऱ्या जनावरांच्या मजबूत जाती विकसित करण्यासाठी वापरल्या जातात.
• मानवी आरोग्यातील जैवतंत्रज्ञानाचे उपयोजन:
◦ निदान: मधुमेह, हृदयरोग, एड्स आणि
डेंग्यू यांसारख्या रोगांचे लवकर निदान करणे शक्य
झाले आहे.
◦ उपचार: उपचारात्मक
संप्रेरके (उदा. जनुकीय सुधारित जीवाणूंपासून इन्सुलिन), रक्त
गोठवणारे घटक आणि इंटरफेरॉन (विषाणूजन्य रोगांवर) यांचे उत्पादन.
◦ लसी: जैवतंत्रज्ञानामुळे
रोगजंतूंच्या जनुकातून कृत्रिम प्रतिजन तयार करून सुरक्षित व अधिक प्रभावी
लसी तयार करणे शक्य झाले आहे.
◦ जनुकीय उपचार (Gene
Therapy): सदोष जनुके दुरुस्त करून कायिक पेशींमधील जनुकीय विकारांवर उपचार करणे
(उदा. फिनाईलकीटोनुरिया - PKU).
◦ क्लोनिंग: पेशी, अवयव किंवा
संपूर्ण सजीवाची हुबेहूब प्रतिकृती तयार करण्याची प्रक्रिया.
▪ प्रजननात्मक
क्लोनिंग: नर शुक्राणूशिवाय नवीन सजीव तयार करणे (उदा. डॉली मेंढी, 1996).
▪ उपचारात्मक
क्लोनिंग: क्लोन केलेल्या पेशींपासून मूलपेशी तयार करून विविध
रोगांवर उपचार करणे.
• पर्यावरण व्यवस्थापनातील जैवतंत्रज्ञान (Bioremediation):
◦ सांडपाणी प्रक्रिया: सांडपाण्यातील
सेंद्रिय पदार्थ सूक्ष्मजीवांद्वारे ऑक्सिडाइज करून जलस्रोतांचे प्रदूषण टाळले
जाते.
◦ कंपोस्ट खत निर्मिती: घन सेंद्रिय
कचऱ्यावर प्रक्रिया करून कंपोस्ट खत तयार करण्यासाठी सूक्ष्मजीवांचा मोठ्या
प्रमाणावर वापर.
◦ तेल गळती साफ करणे: हायड्रोकार्बोनोक्लास्टिक
जीवाणू (HCB) जसे Pseudomonas spp. आणि Alcanovorax
borkumensis समुद्रातील तेल गळती विघटित करून साफ करतात.
◦ फायटो-रेमेडिएशन: वनस्पतींचा
(उदा. Pteris vitata आर्सेनिकसाठी, सूर्यफूल युरेनियमसाठी) वापर करून
जमिनीतील विषारी रसायने शोषून घेतली जातात.
◦ डीएनए फिंगरप्रिंटिंग: प्रत्येक
व्यक्तीच्या अद्वितीय डीएनए सिक्वेन्सचा वापर करून न्यायवैज्ञानिक
शास्त्रात (उदा. गुन्हेगार ओळखणे, पितृत्व निश्चिती) उपयोग होतो.
• कृषी विकासातील महत्त्वाचे टप्पे:
◦ श्वेतक्रांती (दुग्धव्यवसाय): डॉ. वर्गीस
कुरियन यांच्या नेतृत्वाखालील सहकार चळवळ आणि
जैवतंत्रज्ञानाने भारताला दुग्ध व्यवसायात स्वयंपूर्ण बनवले.
◦ नीलक्रांती (मत्स्यपालन): मासे आणि कोळंबीसारख्या जलचर सजीवांचे उत्पादन वाढवण्यावर लक्ष केंद्रित करते, भारत सरकारने ‘नील-क्रांती मिशन-2016’ द्वारे याला प्रोत्साहन दिले आहे
Lesson 9: Social Health/
English Notes:
• Definition of Social Health: A person's
state of being physically, mentally, and socially strong.
• Factors Affecting Social Health:
◦ Lack of awareness
regarding reproductive health due to social customs, traditions,
illiteracy, and shyness, especially for women.
◦ Chronic diseases
like AIDS, T.B, Leprosy, and mental health disorders can lead to an increase in
old age homes and harm social health.
◦ Alcoholism
negatively impacts the nervous system (especially the brain) and liver, reduces
lifespan, hinders brain development in adolescents, and causes irrational
thinking, leading to social, mental, and familial illness.
◦ Excessive use of
modern technology and communication media (e.g., mobile phones, internet)
can lead to a lack of awareness of surroundings, fatigue, headaches, insomnia,
forgetfulness, ear ringing, joint pain, and vision defects due to radiation. It
can also result in negative behavior, time/economic losses, loss of
concentration, and can even be fatal (e.g., Blue Whale game). There's a concern
about people recording accidents instead of helping victims. Misuse of
electronic media includes derogatory messages, vulgar pictures, inflammatory
statements, and cybercrimes.
• Stress Management:
◦ Effective
communication with friends, peers, relatives, teachers, and especially
parents, and expressing feelings helps relieve stress.
◦ Fostering hobbies
such as material collection, photography, reading, cooking, sculpturing,
drawing, rangoli, dancing, helps in proper utilization of free time and
promotes positive thinking.
◦ Music and singing
contribute to happiness and stress reduction.
◦ Outdoor games
offer physical exercise, improve discipline, interaction, unity, and reduce
loneliness.
◦ Connecting with nature
through activities like gardening, bird watching, and rearing domestic animals
can foster a positive mindset and confidence.
◦ Regular exercising,
massaging, spa treatments, and yoga/meditation help relieve stress and improve
concentration.
◦ Developing personal
attributes like time management, planning, and decision-making cultivate a
strong personality.
• Legal Framework: The IT Act-2000
(amended in 2008) was enacted to curb cybercrimes, with punishments
including imprisonment for up to 3 years or a fine of up to 5 lakh rupees.
Marathi Notes:
• सामाजिक आरोग्याची व्याख्या: व्यक्तीची शारीरिक, मानसिक आणि
सामाजिकदृष्ट्या सबलता म्हणजे आरोग्य.
• सामाजिक आरोग्य धोक्यात आणणारे घटक:
◦ सामाजिक चालीरीती, निरक्षरता, संकोच यांमुळे, विशेषतः
महिलांमध्ये, लैंगिक आरोग्याबद्दल जागरूकता नसणे.
◦ AIDS, टी.बी., कुष्ठरोग
यांसारख्या दीर्घकालीन रोगांमुळे आणि मानसिक
आरोग्याच्या समस्यांमुळे वृद्धाश्रम वाढतात, ज्यामुळे सामाजिक आरोग्यास हानी
पोहोचते.
◦ मद्यपान चेतासंस्थेवर
(मेंदूवर) आणि यकृतावर नकारात्मक परिणाम करते, आयुष्यमान कमी करते, किशोरवयीन
मुलांच्या मेंदूच्या विकासात अडथळा आणते आणि अविचारी वृत्तीला कारणीभूत ठरते, ज्यामुळे
शारीरिक, मानसिक आणि
कौटुंबिक आजार होतात.
◦ आधुनिक तंत्रज्ञान आणि दळणवळण
माध्यमांचा (उदा. मोबाईल फोन, इंटरनेट) अतिवापर केल्यास
सभोवतालचे भान न राहणे, थकवा, डोकेदुखी, निद्रानाश, विस्मरण, कानात आवाज
घुमणे, सांधेदुखी
आणि प्रारणामुळे दृष्टीदोष यांसारख्या समस्या उद्भवतात. यामुळे
नकारात्मक वर्तन, वेळ आणि आर्थिक नुकसान, एकाग्रता कमी होणे आणि काहीवेळा
जीवघेणे परिणाम (उदा. ब्लू व्हेल गेम) होऊ शकतात. अपघातग्रस्तांना मदत करण्याऐवजी
व्हिडिओ काढण्याची स्पर्धा वाढली आहे. इलेक्ट्रॉनिक माध्यमांचा गैरवापर
(अपमानास्पद संदेश, अश्लील चित्रे, भडकवणारी विधाने, सायबर
गुन्हे) देखील दिसून येतो.
• ताणतणाव व्यवस्थापन:
◦ मित्र, नातेवाईक, शिक्षक आणि
विशेषतः पालकांशी सुसंवाद साधणे आणि आपल्या
भावना व्यक्त करणे ताण कमी करण्यास मदत करते.
◦ छंद जोपासणे जसे की
वस्तू संग्रह, छायाचित्रण, दर्जेदार पुस्तकांचे वाचन, पाककला, शिल्पकला, चित्रकला, रांगोळी, नृत्य, संगीत
यामुळे मोकळा वेळ सत्कारणी लागतो आणि सकारात्मक विचार वाढतात.
◦ संगीत ऐकणे आणि गाणे आनंद देते
आणि ताण दूर करते.
◦ मैदानी खेळ शारीरिक
व्यायाम देतात, शिस्त, संवाद आणि एकजुटीची भावना वाढवतात, तसेच एकटेपणा दूर करून व्यक्तीला
अधिक सामाजिक बनवतात.
◦ निसर्गाशी जवळीक साधणे जसे
की बागकाम, पक्षी निरीक्षण, पाळीव प्राणी पाळणे यामुळे सकारात्मक मानसिकता
निर्माण होते आणि आत्मविश्वास वाढतो.
◦ नियमित व्यायाम, मालिश, स्पा उपचार, योगासने आणि
ध्यान ताण कमी करण्यास आणि एकाग्रता वाढवण्यास उपयुक्त आहेत.
◦ वेळेचे व्यवस्थापन, स्वतःच्या
कर्तव्यांचे नियोजन आणि निर्णय घेण्याची क्षमता विकसित करणे
हे सामाजिकदृष्ट्या मजबूत व्यक्तिमत्व घडवते.
• कायदेशीर तरतूद: माहिती तंत्रज्ञान कायदा 2000 (2008 मध्ये सुधारित) सायबर गुन्हे रोखण्यासाठी लागू करण्यात आला आहे, ज्यात 3 वर्षांपर्यंत कैद किंवा 5 लाख रुपयांपर्यंत दंडाची शिक्षा होऊ शकते.
Lesson 10: Disaster Management
English Notes:
• Definition of Disaster: A sudden,
dangerous event in the environment that leads to a huge loss of life and
property. Disasters are generally unpredictable, and their effects
can be long-term, impacting economic, social, cultural, political, and
administrative aspects of life.
• Types of Disasters:
◦ Natural Disasters:
Floods, wet/dry famines, cyclones, earthquakes, volcanoes.
◦ Man-made Disasters:
Occur due to human actions or misuse of natural resources, such as terrorism,
riots, wars, and financial crises.
◦ Catastrophic
Disasters: Cause total chaos and huge immediate loss (e.g., Odisha
cyclones, Gujarat/Latur earthquakes) but life typically returns to normal
quickly.
◦ Long-Duration
Disasters: Their after-effects are severe or increase over time (e.g.,
famine, crop problems, worker strikes, rising sea levels, desertification).
• Effects of Disasters:
◦ Physical: Collapse
of bridges and houses, land cracks, coastal village flooding.
◦ Environmental:
Shortage of food, contamination of water, stinky pollution from decomposing
corpses, adverse effects on the environment (forest fires, drought).
◦ Human: Injuries,
emotional/mental stress, epidemics, deaths.
◦ Economic:
Significant financial expenditure for reconstruction, reduction in income,
scarcity of funds for other developmental aspects.
◦ Social/Political:
Weakened local leadership leading to confusion among citizens and reduced
participation in rescue and rehabilitation; administrative problems and
collapse of entire systems if local governing bodies are affected.
• Nature and Scope of Disaster (Three Important
Phases for Citizens):
◦ Emergency Phase:
Immediate actions to save lives and provide relief (search and rescue, medical
aid, first aid, communication restoration, evacuation).
◦ Transitional Phase:
Post-disaster efforts for relief and rehabilitation (clearing debris, repairing
infrastructure, providing aid, restoring livelihoods), aiming to bring life
back to normal.
◦ Reconstruction Phase:
Long-term process of rebuilding structures (buildings, roads, water supply) and
restoring essential services and economic activities (like agriculture).
• Disaster Management: Involves prevention,
preparedness, and developing the ability to face disasters. It aims to minimize
losses through planned efforts, scientific observation, and data analysis.
◦ Disaster Management
Cycle: Preparation, Redemption, Preparedness, Impact of disaster, Response,
Restoration, Reconstruction.
• First Aid and Emergency Action:
◦ First aid is the
primary help provided to victims before actual medical treatment.
◦ It's essential to have a first
aid kit containing bandages, wound gauze, antiseptic, scissors,
thermometer, etc..
◦ Various methods for
transporting injured persons, such as the cradle method, carrying on the back,
or carrying on two hands, depending on the victim's condition.
◦ Objectives of first aid
include saving lives, preventing deterioration, relieving pain, and
attempting to improve the condition.
• Mock Drill: A practice to check
preparedness and reaction time for any type of disaster by creating a
virtual situation.
◦ Objectives:
Evaluating response, improving coordination, identifying capabilities,
enhancing quick response, testing planned actions, and identifying potential
errors and risks.
• National Disaster Response Force (NDRF):
Established under the Disaster Management Act, 2005, with divisions
working with the army across the country. In Maharashtra, it operates through
the State Reserve Police Force, contributing significantly to rescue work.
• Helpline Numbers: Important contact numbers
for emergencies (e.g., Police 100, Fire fighting force 101, Disaster Control
Unit 108, Ambulance 102) should be known and used when needed.
Marathi Notes:
• आपत्तीची व्याख्या: पर्यावरणात
घडणाऱ्या अचानक, धोकादायक घटना, ज्यामुळे मोठ्या
प्रमाणावर जीवित आणि वित्तहानी होते. आपत्ती साधारणपणे अप्रत्याशित असतात आणि
त्यांचे परिणाम दीर्घकाळ टिकणारे असू शकतात, ज्यामुळे आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, राजकीय आणि
प्रशासकीय जीवनावर परिणाम होतो.
• आपत्तींचे प्रकार:
◦ नैसर्गिक आपत्त्या: पूर, ओला/कोरडा
दुष्काळ, चक्रीवादळे, भूकंप, ज्वालामुखी.
◦ मानवनिर्मित आपत्त्या: मानवी
कृतींमुळे किंवा नैसर्गिक संसाधनांच्या गैरवापरांमुळे उद्भवतात, जसे की
दहशतवाद, दंगली, युद्धे आणि
आर्थिक मंदी.
◦ विध्वंसक आपत्त्या: तात्काळ
मोठा गोंधळ आणि हानी होते (उदा. ओडिशातील चक्रीवादळे, गुजरात/लातूर
येथील भूकंप), परंतु जीवन लवकर पूर्वपदावर येते.
◦ दीर्घकाळ परिणाम करणाऱ्या
आपत्त्या: ज्यांचे परिणाम गंभीर असतात किंवा वेळेनुसार वाढतात
(उदा. दुष्काळ, पीक समस्या, कामगारांचे संप, समुद्राची वाढती पातळी, वाळवंटीकरण).
• आपत्तींचे परिणाम:
◦ शारीरिक: पूल आणि घरे
कोसळणे, जमिनीला
भेगा पडणे, किनारी गावांना पूर येणे.
◦ पर्यावरणीय: अन्नटंचाई, पाणी दूषित
होणे, मृतदेहांमुळे
पर्यावरणाचे प्रदूषण, पर्यावरणावर विपरीत परिणाम (वणवा, दुष्काळ).
◦ मानवी: जखमा, भावनिक/मानसिक
ताण, साथीचे रोग, मृत्यू.
◦ आर्थिक: पुनर्बांधणीसाठी
मोठ्या प्रमाणावर निधी खर्च होणे, उत्पन्न घटणे, इतर विकासात्मक घटकांसाठी निधीची
कमतरता.
◦ सामाजिक/राजकीय: स्थानिक
नेतृत्व कमकुवत झाल्यामुळे नागरिकांमध्ये दिशाहीनता, बचाव आणि पुनर्वसन कार्यातील सहभाग
कमी होणे; स्थानिक
स्वराज्य संस्थांना आपत्तीची झळ पोहोचल्यास प्रशासकीय समस्या आणि संपूर्ण व्यवस्था
कोलमडणे.
• आपत्तीचे स्वरूप आणि व्याप्ती (सामान्य नागरिकांसाठी
तीन महत्त्वाच्या अवस्था):
◦ आणीबाणीची अवस्था: जीव
वाचवण्यासाठी आणि मदत देण्यासाठी त्वरित उपाययोजना करणे (शोध आणि बचाव कार्य, वैद्यकीय
मदत, प्रथमोपचार, दळणवळण
पूर्ववत करणे, स्थलांतर).
◦ संक्रमणावस्था: आपत्ती
ओसरल्यानंतर मदत आणि पुनर्वसनाचे कार्य (ढिगारे हटवणे, पायाभूत
सुविधा दुरुस्त करणे, मदत पुरवणे, कायमस्वरूपी उपजीविका), जेणेकरून
जनजीवन पूर्वपदावर येईल.
◦ पुनर्निर्माणाची अवस्था: इमारती
(घरे), रस्ते, पाणीपुरवठा
व्यवस्था आणि कृषी व्यवसाय यांसारख्या पायाभूत सुविधांची पुनर्बांधणी करण्याची
दीर्घकाळ चालणारी प्रक्रिया.
• आपत्ती व्यवस्थापन: आपत्तींना
प्रतिबंध करणे किंवा त्यांचा सामना करण्याची क्षमता प्राप्त करणे यात
समाविष्ट आहे. नियोजित प्रयत्नांद्वारे, वैज्ञानिक निरीक्षण आणि माहितीच्या
पृथक्करणाद्वारे नुकसान कमी करणे हे या
व्यवस्थापनाचे उद्दिष्ट आहे.
◦ आपत्कालीन नियोजन चक्र: पूर्वतयारी, विमोचन, सज्जता, आपत्तीचा
आघात, प्रतिसाद, पूर्ववतता, पुनरुत्थापन.
• प्रथमोपचार व आपत्कालीन कृती:
◦ प्रथमोपचार म्हणजे
प्रत्यक्ष वैद्यकीय उपचारांपूर्वी आपदग्रस्तांना दिली जाणारी प्राथमिक मदत.
◦ प्रथमोपचारासाठी आवश्यक
साहित्य असलेली पेटी असणे महत्त्वाचे आहे, ज्यात बँडेज, जाळीची
पट्टी, अँटीसेप्टिक, कात्री, थर्मामीटर
इत्यादींचा समावेश असतो.
◦ रुग्णांना ने-आण करण्याच्या विविध
पद्धती त्यांच्या शारीरिक स्थितीनुसार वापरल्या जातात (उदा. पाळणा पद्धत, पाठीवरून
वाहणे, हातांची
बैठक).
◦ प्रथमोपचाराची उद्दिष्टे जीव वाचवणे, आपदग्रस्ताची
स्थिती खालावण्यापासून रोखणे, दुखापतीपासून आराम देणे आणि स्थिती
सुधारण्याचा प्रयत्न करणे ही आहेत.
• अभिरूप सराव (Mock Drill): आपत्कालीन
परिस्थितीत तत्परता आणि तयारी तपासण्याचे एक साधन आहे, ज्यात
आपत्तीची आभासी परिस्थिती निर्माण केली जाते.
◦ उद्दिष्टे: प्रतिसादाचे
मूल्यांकन करणे, आपत्ती नियंत्रण विभागांमध्ये समन्वय सुधारणे, स्वतःची
कार्यक्षमता ओळखणे, जलद प्रतिसाद क्षमता वाढवणे, नियोजित
कृतींची यशस्विता तपासणे आणि संभाव्य त्रुटी व धोके ओळखणे.
• राष्ट्रीय आपत्ती प्रतिसाद दल (NDRF): आपत्ती
व्यवस्थापन कायदा, 2005 नुसार याची स्थापना करण्यात आली
आहे. या दलाच्या तुकड्या देशात सैन्याच्या मदतीने कार्यरत आहेत आणि महाराष्ट्रात
राज्य राखीव पोलीस दलाद्वारे कार्य करतात. चक्रीवादळे, दरडी कोसळणे, इमारती
कोसळणे यांसारख्या आपत्तींमध्ये त्यांनी महत्त्वपूर्ण बचाव कार्य केले आहे.
• हेल्पलाईन क्रमांक: महत्त्वाचे दूरध्वनी क्रमांक (उदा. पोलीस 100, अग्निशामक दल 101, आपत्ती नियंत्रण कक्ष 108, रुग्णवाहिका 102) लक्षात ठेवणे आणि आवश्यकतेनुसार वापरणे महत्त्वाचे आहे
“Live as if you were to die tomorrow. Learn as if you were to live forever.”
— Mahatma Gandhi
Excel your children's with Excellence!
ReplyDelete